معرفی رشته روانشناسی صنعتی سازمانی (Organizational Industrial Psychology)
یکی از زیرشاخه های مهم و کاربردی علم روانشناسی، شاخه روانشناسی صنعتی سازمانی است که توانسته با به کارگیری یافته های علم روانشناسی در محیط طبیعی و غیر آزمایشگاهی، نقش موثری در بهبود کیفیت زندگی و سلامت سازمانها و جامعه داشته باشد.
روانشناسی صنعتی و سازمانی یکی از شاخه های روانشناسی است که به دنبال افزایش رفاه و سلامت انسان در محیط کار و افزایش بهره‌وری صنایع و سازمان ها با کمک یافته های روانشناسی است.
روانشناسی صنعتی و سازمانی یعنی کاربرد اصول و نظریه های علم روانشناسی در محیط کار.
این شاخه از دانش، بر افزایش باروری در محیط کار و مواردی همچون شرایط مناسب فیزیکی و ذهنی کارمندان تمرکز دارد. مطالعه رویکردها و رفتار کارکنان، ارزیابی شرکت‌ها و برگزاری دور‌ه‌های رهبری سازمان از جمله وظایف روانشناسان سازمانی است.
این رشته از دو مفهوم صنعتی و سازمانی تشکیل شده است که تفاوت های زیادی در حیطه های کاری خود دارند.
روانشناسی صنعتی، به آن دسته از فعالیت ها اشاره دارد که تمرکز اصلی آنها افزایش تولید، استخدام و به کارگماری، طراحی شغل، برنامه ریزی آموزش، ارزیابی عملکرد و به طورکلی، هر فعالیتی که به مفهوم کار و تولید مربوط میشود، است.
در مقابل، روانشناسی سازمانی شامل فعالیتهایی هست که به گروهی از انسانها مربوط میشود همچون رضایت شغلی، کیفیت زندگی کاری، رفاه و سلامت کارکنان، روابط انسانی.
هرچند که در محیط واقعی، نمیتوان به همین سادگی تمایز و مرز بین این دو مفهوم را شناسایی کرد البته که در عمل نیازی به این کار نیست.
خدمات روانشناسی صنعتی و سازمانی
خدمات روانشناسی صنعتی سازمانی شامل:
- سنجش و ارزیابی
- تبلیغات و بازاریابی
- سلامت و بهداشت روانی کارکنان
تاریخچه روانشناسی صنعتی سازمانی
روانشناسی صنعتی و سازمانی به طور رسمی از حدود اواخر قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰ با فعالیت اولیه گروهی از روانشناسان تجربی که به دنبال کاربرد اصول روانشناسی بودند و اصطلاحا به آنها روانشناسان کاربردی گفته می شد، شروع شد.
به دلیل رویدادهای گوناگونی که در طول یک دوره در حوزه روانشناسی صنعتی و سازمانی رخ داد و چون هر کدام از آن ها در شکل گیری این رشته تاثیر داشتند، نمی توان سال مشخصی را به عنوان زمان شروع روانشناسی صنعتی و سازمانی در نظر گرفت.
خواستگاه این شاخه از روانشناسی کشور آمریکا است، زیرا اولین انجمن علمی روانشناسی صنعتی و سازمانی (SIOP) در سال ۱۹۴۴ به عنوان زیرمجموعه ای از انجمن روانشناسی آمریکا (APA) شروع به فعالیت کرد.
اولین کتاب مرجع و اولین درجه دکتری این رشته نیز در آمریکا منتشر و اعطا شد.
در ایران نیز این رشته در سال ۱۳۵۳ در دانشگاه شهید چمران اهواز شروع به فعالیت کرد ولی بعد از انقلاب مدتی فعالیت آن به حالت تعلیق درآمد و دوباره بعد از ابتدای دهه ی ۸۰ شروع به فعالیت نمود.
نیاز به روانشناسی صنعتی و سازمانی از سالها قبل و با تغییر شکل صنایع و سازمان ها، انباشت سرمایه های مادی و انسانی، رشد فناوری، افزایش ساعات کاری و مهمتر از همه مصرف گرایی و تمایل به تولید بیشتر در کشورهای اروپایی و آمریکا، احساس میشد تا بتوان به نهایت بهره وری و رفاه شغلی رسید.
اما دو اتفاق مهم باعث گستردگی این علم و افزایش پژوهشها و تحقیقات و همینطور کاربرد این رشته شد.
- حمل گرا و کاربردی بودن
- افزایش تمایل صنایع و سازمان برای پیشرفت بیشتر و بالا بردن بهره وری
چهره های شاخص روانشناسی صنعتی سازمانی
علم روانشناسی صنعتی و سازمانی تاریخ طولانی و پیچیده ای ندارد ولی در طول همین تاریخ کوچک انسان های بزرگی با تلاش و همت خود توانسته اند مسیر را برای رشد و گسترش آن هموار کنند.
دکتر هوگو مانستربرگ
یکی از پیشگامان و مهم ترین دانشمندان و پدر علم روانشناسی صنعتی و سازمانی شناخت روانشناس آلمانی-آمریکایی به نام دکتر هوگو مانستربرگ است(1916-1863).
او اولین کتاب مرجع این علم را به نام “روانشناسی و اثربخشی در سال 1913 به چاپ رساند و سه سال بعد از آن در میانه سخنرانی خود از دنیا رفت. او از شاگردان ويلهم وونت بود و در سال 1987 ریاست انجمن روانشناسی آمریکا را بر عهده داشته است.
دکتر والتر ديل اسكات
والتر ديل اسكات روانشناس آمریکایی که کتاب روانشناسی تبلیغات را در سال 1908 نوشت و در جریان استفاده از آزمون های روان شناختی در جنگ جهانی اول تأثیر زیادی داشت. والتر دیل اسکات هم از شاگردان ويلهم وونت در دانشگاه لایپزیک آلمان بوده است.
فردریک تیلور
فردریک تیلور از 4 چهره های دیگر مهم در تاریخ روانشناسی صنعتی و سازمانی است. او در اصل یک مهندس و مدیر بود و در سال 1911 نظریه مدیریت علمی خود را مطرح کرد که همچنان از این نظریه در سطوح مختلف سازمانی و مدیریتی استفاده می شود.
رابرت پرکز
رابرت پرکز پیشگام کاربرد آزمون های روانشناختی در ارتش بود.
التون مایو
التون مایو توانست توجه سازمان و صنایع را به بعد انسانی نیروی کار و نیازهای اجتماعی آن جلب کند.
کرت لوین
کرت لوین روی انگیزش کارکنان مطالعات بسیار انجام داد.
فرانک گیلبرت و همسرس لیلین گیلبرت
آن ها اولین نفرات دریافت کننده درجه دکتری در این رشته هستند.
دکتر حسین شکرکن
دکتر شکرکن پدر این رشته در ایران شناخته می شوند. او درجه دکتری در روانشناسی صنعتی و سازمانی را از دانشگاه برکلی انگلستان دریافت کردند و بعد از آن به کشور برگشته و در سال ۱۳۵۲ این رشته را برای اولین بار در دانشگاه شهید چمران اهواز (محل تولد خود) تاسیس نمودند.
او همچنین در سال ۱۳۹۵ انجمن روانشناسی صنعتی و سازمانی کشور را تاسیس و تا امروز سمت دبیری آن را بر عهده دارند.
رویدادهای مهم در تاریخ روانشناسی صنعتی سازمانی
پدیده ها معمولا یکباره خلق نمی شوند و زنجیره ای از اتفاقات و مسائل باعث میشود که آنها به وجود بیایند و رشد کنند.
رشته ی روانشناسی صنعتی و سازمانی نیز از این مسئله مستثنا نبوده و اتفاقات زیادی در طول تاریخ، بر رشد و شکل گیری آن مؤثر بوده اند که شامل موارد زیر است:
- به راه افتادن جنبش رفاه اجتماعی در اوایل قرن بیستم
- انقلاب صنعتی در اروپا و تغییر الگوی شغلی و ساختار صنعت
- تصویب قانون حقوق مدنی و توجه بیشتر به رفاه کارکنان و حقوق آنها
- رشد سریع فناوری و گسترش استفاده از اینترنت در صنعت و سازمانها
- جنگ جهانی اول و استفادهی گسترده از آزمونهای روانشناسی برای استخدام افراد
- جنگ جهانی دوم و به کارگیری بیش از پیش روانشناسی صنعتی و سازمانی با هدف افزایش بهره وری
- مطالعات هاوتورن و آغاز توجه بیشتر به جنبه های اجتماعی شغل و همین طور اهمیت یافتن بخش سازمانی در روانشناسی صنعتی و سازمانی
حوزههای اصلی روانشناسی صنعتی سازمانی
روانشناسی صنعتی اصول و دانش روانشناسی را در محیط کار اعمال می‌کند.
انتخاب و استخدام کارمندان
استخدام افراد مناسب برای کار، در موفقیت یک شرکت نقش بسیار مهمی دارد و روانشناسان صنعتی در کنار کارمندان نیروی انسانی به انتخاب بهترین افراد در هر شغل کمک می‌کنند.
این فرآیند می‌تواند با تعریف هر شغل و مشخص کردن معیارهایی برای استخدام، ساختن تبلیغات برای اعلام عمومیِ موقعیت‌های شغلی به داوطلبان و سرانجام انتخاب افراد از میان داوطلبان، انجام شود.
طراحی کردن آزمونهای استخدامی، کار دیگری است که روانشناسان صنعتی ممکن است در آن درگیر شوند.
آموزش و توسعه‌ی شغلی
روانشناسان صنعتی با استفاده از روانشناسی به آموزش کارمندان کمک می‌کنند. همچنین وظایف آنها شامل ارزیابیذ توانای‌هایی لازم برای هر کار و همچنین آموزش فنونی به مدیران برای انگیزه دادن و کار کردن بهتر با کارمندان‌شان است.
از سوی دیگر ممکن است این وظیفه هم بر عهده‌ی یک روانشناس صنعتی گذاشته شود که برنامه‌ای برای بهبود مهارت‌های ارتباطی مدیران شرکت طراحی کند، یک شیوه‌ی مدیریت قوی طرح‌ریزی کند و توانایی‌های حل مسئله مدیران را بهبود ببخشد.
بیشینه کردن رفاه و کیفیت زندگی
کار روانشناسان صنعتی این است که به حفظ سلامت ذهنی و روانی محیط کار کمک کنند. این فرآیند معمولا با تعریف نقش شغل‌ها شروع میشود و روانشناس صنعتی ممکن است موظف باشد شغل‌هایی طراحی کند که باارزش باشند.
ساخت یک محیط کاری سالم، ایجاد یک نظام پاداش‌دهی منصفانه و ایجاد این اطمینان که کارمندان از حقوق خود برخوردار می‌شوند، از دیگر وظایفی است که در این حوزه تعریف میشود.
امروزه با توجه به اینکه صاحبان کسب‌وکار دریافته‌اند که کارمندان سالم کارایی بهتری دارند، تقاضا برای روانشناسان صنعتی افزیش پیدا کرده است.
ارگونومی
هنگامی که درباره‌ی روانشناسی صنعتی صحبت می‌کنیم یکی از موضوعاتی که به ذهن خطور می‌کند، حوزه‌ای است با نام ارگونومی یا فرآیند طراحی ابزار و رویه‌های کاری به طوری که هر چه بهتر با توانایی‌ها و محدویدت‌های انسان هماهنگ باشد.
از متخصصان این حوزه انتظار می‌رود محیط و ابزار مورد نیاز برای کار را طوری طراحی کنند که ایمن و دارای بیشترین بهره‌وری باشند. برای مثال یک روانشناس صنعتی ممکن است در طراحی یک وسیله‌ی کامپیوتری یا یک خط مونتاژ کمک کند و آن را متناسب با توانایی‌های فیزیکی کارگران بسازد.
توسعه‌ی سازمانی
ساختار سلسله مراتبی یک سازمان تجاری می‌تواند بهره‌وری و سودآوری آن را تحت تأثیر قرار دهد.
روانشناسان صنعتی میزان ساختاریافتگی سازمانها را می‌سنجند تا ضعف‌های آنها مشخص شود و تغییراتی برای بهبود آن ایجاد کنند که کارایی را به بیشترین حد ممکن برساند، کارمندان را راضی کند و هزینه‌ها را کاهش دهد.
کارایی مدیریت و بهبود
صاحبان کسب‌وکار معمولا به دنبال این هستند که به کارمندان‌شان کمک کنند بهترین کارایی را داشته و روانشناسان صنعتی معمولا به دنبال راه‌هایی هستند که به افراد در محیط کار کمک کنند کارها را با اثربخشی و کارایی بیشتری انجام دهند.
این معمولا با ارزایابی کارایی کارمندان و بازخورد دادن به مدیران انجام میشود تا مشخص شود مدیران چطور کارشان را انجام می‌دهند و چگونه با کارمندان در ارتباط هستند.
زندگی کاری
این حوزه بر روی افزایش رضایت‌مندی کارمندان و نیز افزایش قابلیت نیروی کار تمرکز دارد. روانشناسانی که در این حوزه کار می‌کنند به دنبال راه‌هایی می‌گردند که بازدهی کارها را افزایش دهند یا برنامه‌هایی طراحی کنند که کیفیت زندگی در محیط کار را بالا ببرند.
روانشناسی صنعتی و سازمانی رشته‌ای گسترده است و حوزههای گوناگون دارد و متخصصانی که در این حوزه کار می‌کنند با مأموریت‌های متنوعی روبه‌رو هستند. این حوزه می‌تواند بسیار هیجان‌انگیز و باارزش باشد و موقعیت‌های بسیار زیادی برای پیشرفت دارد.
تحصیل در رشته‌ی روانشناسی صنعتی مناسب چه کسانی است؟
برای دانشجویانی که علاقه دارند اصول روانشناسی را در دنیای واقعی پیاده‌سازی کنند، روانشناسی صنعتی و سازمانی پیشنهاد بسیار خوبی است.
اگر به روانشناسی علاقه‌مند هستید و همچنین به رشته‌هایی چون طراحی محصول، کامپیوتر، آمار و مهندسی تمایل دارید، روانشناسی صنعتی احتمالا مناسب‌ترین رشته برای شما است.
شاخه‌های اصلی روانشناسی صنعتی و سازمانی
گرایش‌های اصلی در روانشناسی صنعتی موارد زیر هستند:
- رهبری
- ارزیابی کارمندان
- انگیزش کارمندان
- طراحی محصولات
- تنوع در محیط کار
- بهره‌وری در محیط کار
جایگاه شغلی در روانشناسی صنعتی و سازمانی
- نویسنده
- استاد دانشگاه
- مدیر کسب وکار
- پرورش کارشناسان
- ارزیاب و مصاحبه گر
- مدیر جلسات سازمانی
- مدیر فروش و تبلیغات
- مدیر آموزش در سازمانها
- پژوهشگر مسائل سازمانی
- مشاور شغل و آینده شغلی
- مشاوره توسعه و تحول سازمان
- مشاور و راهنمای شغلی مدیران با کارکنان (مربی)