مکانیسم دفاعی بازگشت
مکانیسم دفاعی بازگشت یا واپس‌روی (regression) یکی از مکانیسم‌های دفاعی است که در طبقه نابالغ دفاع‌های وایلانت قرار گرفته است.
واپس‌روی زمانی رخ می‌دهد که فرد راه مناسبی برای روبرو شدن با تعارض‌های فعلی‌اش نمیتواند پیدا کند. درنتیجه به مراحل رشدی قبلی برمی‌گردد که در آن، به شیوه‌ای موفقیت‌آمیز با تعارض‌ها مقابله کرده بوده است.
به طور مثال زمانی که زنی بعد از اولین جروبحث با همسرش، به محیط امن زندگی با والدینش برمی‌گردد.
نظریه مکانیسم دفاعی بازگشت فروید
در روانشناسی، برگشتن به رفتارهای گذشته و مراحل اولیه، مثلاً برگشتن به رفتارهای کودکی، مکانیسم دفاعی بازگشت یا واپس‌روی نامیده می‌شود.
بنیانگذار روانکاوی زیگموند فروید، در ابتدا واپس‌روی را به عنوان مکانیسمی دفاعی برای مقابله با اضطراب دانست که در طی آن، فرد به الگوهای رفتاری کودکی‌اش برمی‌گردد تا از طریق این رفتارها بتواند بر اضطراب فعلی، غلبه کند؛ به دلیل اینکه بازگشت به آن رفتارها باعث احساس امنیت و درنتیجه اضطراب کمتری در فرد می‌شود.
واپس‌روی در نظریه آنا فروید
آنا فروید در ابتدا مکانیسم دفاعی بازگشت را یکی از مکانیسم‌های دفاعی دانست و به طور مشابه بیان کرد که افراد رفتارهایشان را با توجه به مرحله روانی جنسی ای نشان می‌دهند که در آن تثبیت شده‌اند.
به طور مثال اگر فردی در مراحل اولیه رشد، تثبیت شده باشد، هر زمان که با اخبار ناخوشایندی روبرو شود، گریه یا اخم می‌کند. به این معنا که به رفتارهایی برمی‌گردد که در کودکی در روبرویی با شرایط ناخوشایند، آن‌ها را به کار می‌برده است.
واپس‌روی و روان‌رنجوری
زیگموند فروید در نظریه شخصیت خودش سه مفهوم رشد بازداری‌شده، تثبیت یا باقی ماندن در یک مرحله رشدی، و مکانیسم دفاعی بازگشت را سه عنصر اصلی در ایجاد روان‌رنجوری دانست.
رفتاری که فرد از خود نشان می‌دهد، به مرحله رشدی که داشته بستگی دارد که در آن تثبیت شده و یا به آن بازگشته است.
مثلاً برگشتن به مرحله دهانی می‌تواند باعث سیگار کشیدن یا خوردن افراطی و یا پرحرفی فرد شود.
یا بازگشت به مرحله مقعدی می‌تواند باعث رفتارهای مرتبط با نظم و ترتیب یا بی‌نظم بودن شود.
مثال‌هایی از مکانیسم دفاعی بازگشت
از آن‌جایی که مکانیسم دفاعی بازگشت پدیده‌ای معمول است که تحت استرس اتفاق می‌افتد، همه ما معمولاً از آن استفاده می‌کنیم.
با این حال، این دفاع به صورت ناهشیار و بدون آگاهی ما رخ می‌دهد. مثلاً وقتی یک مجری احساس کند که در مشکلی گیر افتاده ممکن است به رفتارهای کودکانه‌ای برگردد.
مثلا شروع به مکیدن انگشت خودکند و یا زمانی که فردی توسط همسرش نادیده گرفته می‌شود و برای پاسخ به این موقعیت، با او قهر می‌کند.
نمونه دیگر اینکه دانشجویی که دور از خانواده و دلتنگ آن‌هاست و به همین دلیل عروسکش را بغل می‌کند.
شیوع در بین بیماران بیمارستانی
تعداد مطالعاتی که شیوع رفتارهای واپس‌روی را در بیماران بیمارستانی نشان می‌دهند، بسیار کم است. با این حال اغلب بیمارانی که رفتارهای بازگشتی دارند، به عنوان بیماران پریشان (agitated) ارجاع داده می‌شوند.
شیوع بالای پریشانی در بین بیماران بیمارستانی نشان می‌دهد که احتمالاً رفتار بازگشتی نیز در این بیماران نسبتاً شایع است.
واپس‌روی به عنوان یک راهبرد مقابله‌ای ضعیف در برابر بیماری
بعضی از افراد از دفاع‌های نابالغ برای مقابله با استرس ناشی از بیماری‌شان استفاده می‌کنند. فردی که به دلیل ابتلا به یک بیماری، دچار ناکامی شده ممکن است یک یا چند رفتار بازگشتی را نشان دهد.
این رفتارها دو کارکرد دارند:
- استرس بیماری را در فرد، کاهش می‌دهند.
- باعث دریافت توجه از جانب اطرافیانش می‌شوند.
به دلیل اینکه چنین رفتارهایی باعث جلب توجه اطرافیان فرد شده، احتمال استفاده مجددش از این رفتارها افزایش می‌یابد و به اصطلاح تقویت می‌شود.
مکانیسم دفاعی بازگشت و نشانه‌های اختلالات
بعضی از نشانه‌هایی که در اختلالات روانی دیده می‌شوند می‌توانند نشان‌دهنده واپس‌روی باشند؛ یعنی نشانه‌ی رفتارهایی هستند که فرد در سنین پایین‌تر آن را نشان می‌داده و متناسب با سن فعلی او نیست.
این رفتارها می‌توانند به وضوح منشأ روانشناختی داشته باشند (مثل افسردگی اساسی و اختلالات تجزیه‌ای) یا مربوط به اختلالاتی باشند که منشآ آن‌ها بیشتر زیستی در نظر گرفته می‌شوند (مانند دلیریوم و دمانس)
اختلال افسردگی اساسی
در اختلال افسردگی اساسی نیز علائمی وجود دارد که می‌توان آن‌ها را نوعی واپس‌روی در نظر گرفت. مثلاً بی لذتی و مراقبت ضعیف از خود (مثلاً بی توجهی به وضعیت بهداشتی و سلامت خود) می‌توانند در شمار چنین رفتارهایی باشند.
اختلال شخصیت مرزی
افراد مبتلا به اختلال شخصیت مرزی، خود (ایگوی) منسجم و یکپارچه‌ای ندارند.
پس درنتیجه، شرایط محیطی بدون ساختار می‌تواند به راحتی آن‌ها را به هم بریزد و باعث آشکار شدن رفتارهای بچگانه از جمله ابراز رفتارهای تکانشی و خشم، خودزنی و حساسیت به طرد در آن‌ها شود.
اختلالات روان‌پریشی
افراد مبتلا به اختلالات روان‌پریشی علائم مختلفی را از خود به دیگران نشان می‌دهند. از جمله این علائم می‌توان به افکار و رفتارهای درهم گسیخته آن‌ها، مثل خنده‌های افراطی، فقدان انگیزه، ناسازگاری، رفتارهای انحرافی جنسی مثل خودارضایی جلوی دیگران و … اشاره کرد.
به طور کلی این رفتارها را می‌توان نوعی بازگشت به مراحل رشدی پایین‌تر در نظر گرفت.
اختلالات مصرف مواد
مصرف مواد و الکل نیز می‌تواند باعث بروز نشانه‌هایی در فرد شود که نوعی واپس‌روی به حساب می‌آیند.
به طور مثال مسمومیت با مواد افیونی از جمله تریاک می‌تواند باعث بی‌قراری حرکتی یا کند شدن حرکت شود. همچنین مسمومیت با الکل نیز می‌تواند باعث نقص در حافظه، شناخت، حرکت و حتی در تکلم شود.
برای مطالعه دوپاره سازی در مکانیسم دفاعی کلیک کنید.
اختلالات تجزیه‌ای
در اختلالات تجزیه‌ای از جمله اختلال هویت تجزیه‌ای، فرد با مشکلاتی در تشخیص هویت خود مواجه می‌شود. درنتیجه خودآگاهی فرد دچار نقص جدی می‌شود که این می‌تواند شبیه زمانی باشد که نوزاد هیچ آگاهی از هویت مستقل و مجزای خود ندارد. بنابراین به وضوح می‌توان آن را نوعی واپس‌روی در نظر گرفت.
کاتوتونیا
کاتاتونیا یکی از اختلالات روان‌پریشی است که در آن نشانه‌هایی مانند منفی‌گرایی (لجبازی و مقاومت در برابر حرکت) و تقلید از رفتار و گفتار دیگران می‌تواند نشانه‌هایی از واپس‌روی باشد.
دلیریوم
یکی از اختلالات عصب‌شناختی رایج است که در طی آن، فرد علائمی را نشان می‌دهد که می‌توان آن‌ها را به عنوان نوعی واپس‌روی به مراحل پایین‌تر در نظر گرفت.
در این بین می‌توان به علائمی مانند سردرگمی، پرخاشگری، پریشانی، مشکل در جهت‌یابی و ناتوانی در رعایت مسائل بهداشتی و نظافت شخصی مثل عدم کنترل ادرار و مدفوع در افراد اشاره کرد.
دمانس
دمانس نیز یکی از اختلالات شایع عصب‌شناختی در سنین پیری است. در طی این بیماری به خصوص در مراحل انتهایی آن، رفتارهایی در فرد مشاهده می‌شود که تناسبی با سن فرد ندارند و می‌توانند واپس‌روی به مراحل رشدی قبلی در نظر گرفته شوند.
مثلاً افراد مسن برای دستشویی رفتن، غذاخوردن یا راه رفتن به کمک دیگران نیاز دارند.