روابط انسانی، پایه‌های شکل‌گیری شخصیت، سلامت روان و کیفیت زندگی ما را تشکیل می‌دهند. با این حال، برخی روابط به جای حمایت و رشد، می‌توانند مخرب و آسیب‌زا باشند. این روابط که تحت عنوان “روابط سمی” یا “تاکسیک” شناخته می‌شوند، در هر سطحی از ارتباطات انسانی، از جمله روابط خانوادگی و بین فردی نوجوانان، می‌توانند بروز کنند و اثرات مخربی داشته باشند.
1. روابط سمی والد-فرزند
روابط والد-فرزندی، اولین و تاثیرگذارترین روابطی هستند که فرد تجربه می‌کند. زمانی که این روابط سمی می‌شوند، پیامدهای آن عمیق و بلندمدت است.
ویژگی‌های روابط سمی والد-فرزندی:
- کنترل‌گری افراطی (Over-controlling Parenting): والدینی که سعی در کنترل تمام جنبه‌های زندگی فرزند خود دارند، از جمله تصمیمات، علایق، دوستان و حتی افکار او. این نوع کنترل، مانع رشد استقلال و خودباوری در فرزند می‌شود.
- دستکاری عاطفی (Emotional Manipulation): استفاده از احساسات فرزند برای رسیدن به خواسته‌های شخصی. این می‌تواند شامل ایجاد احساس گناه، قیاس‌های نادرست، تهدید به ترک کردن یا بی‌توجهی عاطفی باشد.
- انتقاد مداوم و تحقیر (Constant Criticism and Belittling): والدینی که دائماً فرزند خود را مورد انتقاد قرار می‌دهند، نقاط ضعف او را بزرگ‌نمایی می‌کنند، یا او را در جمع تحقیر می‌کنند، باعث کاهش شدید عزت نفس فرزند می‌شوند.
- والدگری ناسازگار (Inconsistent Parenting): عدم ثبات در قوانین، پاداش‌ها و تنبیه‌ها، که باعث سردرگمی و اضطراب در فرزند می‌شود.
- والدگری بی‌تفاوت یا غایب (Neglectful or Absent Parenting): عدم توجه کافی به نیازهای عاطفی، جسمی و روانی فرزند، که منجر به احساس تنهایی، طردشدگی و کمبود محبت می‌شود.
- الگوبرداری از رفتارهای سمی: والدینی که خود درگیر رفتارهای سمی هستند (مانند اعتیاد، پرخاشگری، یا اختلالات روانی درمان‌نشده)، ممکن است این الگوها را به فرزندان خود منتقل کنند.
اثرات بر فرزندان:
- مشکلات هویتی و خودباوری: ناتوانی در شناخت خود واقعی، احساس بی‌ارزشی، و ترس از تصمیم‌گیری.
- اختلالات روانی: افزایش ریسک ابتلا به اضطراب، افسردگی، اختلال استرس پس از حادثه (PTSD)، و اختلالات شخصیت (به ویژه اختلال شخصیت مرزی یا اجتنابی).
- مشکلات در روابط آینده: گرایش به ورود به روابط سمی مشابه در بزرگسالی، دشواری در ایجاد روابط سالم و مبتنی بر احترام.
- رفتارهای خودآسیب‌رسان: در موارد شدید، ممکن است به خودزنی، اختلالات خوردن، یا افکار خودکشی منجر شود.
2. روابط سمی خواهر و برادری
روابط خواهر و برادری می‌توانند منبع حمایت یا رقابت و تنش باشند. زمانی که این روابط سمی می‌شوند، تأثیر عمیقی بر تعاملات اجتماعی و سلامت عاطفی نوجوانان می‌گذارند.
ویژگی‌های روابط سمی خواهر و برادری:
- رقابت ناسالم و حسادت: رقابت دائمی برای جلب توجه والدین، موفقیت تحصیلی، یا دارایی‌ها که با حسادت و تحقیر همراه است.
- آزار و اذیت (Bullying): یکی از خواهر یا برادر به طور مداوم دیگری را مورد آزار جسمی، روانی یا کلامی قرار می‌دهد.
- کوچک شمردن و بی‌اهمیت جلوه دادن: نادیده گرفتن دستاوردها، احساسات و عقاید طرف مقابل.
- سرقت هویت یا دارایی‌ها: دست‌برد به وسایل شخصی، اطلاعات یا حتی هویت اجتماعی خواهر یا برادر.
- افشای اسرار و خیانت: به اشتراک‌گذاری اطلاعات خصوصی و محرمانه با دیگران، که باعث بی‌اعتمادی و خجالت می‌شود.
- وابستگی ناسالم یا قلدری: یکی از طرفین به طور ناسالم به دیگری وابسته است، یا یکی بر دیگری تسلط دارد و او را مجبور به انجام کارهایی می‌کند.
اثرات بر خواهر و برادرها:
- کاهش صمیمیت خانوادگی: ایجاد فاصله عاطفی و بی‌اعتمادی بین خواهر و برادرها.
- مشکلات در روابط همسالان: دشواری در ایجاد دوستی‌های سالم و مبتنی بر احترام به دلیل الگوبرداری از روابط خانوادگی.
- افزایش اضطراب و تنش: زندگی در محیطی پر از تنش و اضطراب دائمی.
- پیامدهای روانی: مشابه روابط سمی والد-فرزندی، می‌تواند منجر به افسردگی، اضطراب و کاهش عزت نفس شود.
3. روابط سمی بین نوجوانان (روابط دوستانه و عاطفی)
در دوران نوجوانی، روابط با همسالان و روابط عاطفی اولیه نقشی کلیدی در هویت‌یابی دارند. روابط سمی در این حوزه می‌توانند بسیار آسیب‌زا باشند.
ویژگی‌های روابط سمی دوستانه و عاشقانه در نوجوانان:
- کنترل‌گری و حسادت در روابط دوستانه: کنترل دسترسی به دوستان دیگر، گوشی موبایل، یا فعالیت‌های اجتماعی.
- دستکاری و تهدید در روابط عاطفی: استفاده از قول‌ها، تهدیدها، یا ایجاد احساس گناه برای کنترل شریک زندگی.
- استثمار عاطفی و مالی: سوءاستفاده از احساسات یا منابع مالی طرف مقابل.
- بی‌احترامی و بی‌توجهی به مرزها: نادیده گرفتن نظرات، احساسات، و مرزهای شخصی طرف مقابل.
- انزوا و قطع ارتباط با دیگران: تلاش برای جدا کردن فرد از خانواده و دوستان دیگر، به منظور کنترل بیشتر او.
- قربانی کردن و سرزنش مداوم: انداختن تقصیر تمام مشکلات بر گردن طرف مقابل.
- فشارهای اجتماعی و همسالان: در این سنین، فشار همسالان می‌تواند عامل مهمی در شکل‌گیری و حفظ روابط سمی باشد.
اثرات بر نوجوانان:
- کاهش شدید اعتماد به نفس و تصویر بدنی: احساس ناامنی دائمی، مقایسه خود با دیگران، و نارضایتی از ظاهر و توانایی‌ها.
- انزوای اجتماعی: دوری گزیدن از فعالیت‌های اجتماعی و دوستان، که منجر به احساس تنهایی می‌شود.
- مشکلات تحصیلی: افت تحصیلی ناشی از استرس، اضطراب، و صرف انرژی زیاد برای مدیریت رابطه سمی.
- افزایش خطر رفتارهای پرخطر: ممکن است به سمت مصرف مواد، روابط جنسی ناایمن، یا خشونت کشیده شوند.
- آسیب‌های روانی عمیق: افسردگی شدید، اضطراب اجتماعی، اختلالات خوردن، و در موارد شدید، افکار خودکشی.
ریشه‌های علمی و نوروساینسی روابط سمی
از دیدگاه علمی، روابط سمی با تغییراتی در شیمی مغز و سیستم‌های عصبی مرتبط هستند:
- وابستگی به دوپامین: در اوایل روابط عاطفی، ترشح دوپامین باعث ایجاد حس سرخوشی و وابستگی می‌شود. در روابط سمی، این چرخه به صورت ناسالم تکرار می‌شود؛ یعنی با وجود رفتارهای مخرب، یک “پاداش” کوتاه‌مدت (مانند یک لحظه محبت یا آشتی) باعث تداوم وابستگی می‌شود. این شبیه به مکانیسم اعتیاد است.
- استرس مزمن و کورتیزول: قرار گرفتن مداوم در معرض رفتارهای سمی باعث افزایش سطح کورتیزول (هورمون استرس) می‌شود که می‌تواند به بخش‌های یادگیری و حافظه مغز (مانند هیپوکامپ) آسیب برساند و همچنین بر عملکرد سیستم ایمنی و سلامت جسمی تأثیر منفی بگذارد.
- مکانیسم‌های دفاعی روانشناختی: ناخودآگاه، فرد ممکن است از مکانیسم‌های دفاعی مانند انکار، منطقی‌سازی، یا فرافکنی استفاده کند تا با واقعیت دردناک رابطه کنار بیاید، که این خود مانع از تشخیص و خروج از رابطه سمی می‌شود.
نتیجه‌گیری و راه‌های مقابله
شناخت انواع روابط سمی و ویژگی‌های آن‌ها، اولین گام در مقابله با آن‌هاست. برای نوجوانان، این شناخت باید با آموزش مهارت‌های ارتباطی، تقویت عزت نفس، و ایجاد شبکه‌های حمایتی (خانواده، دوستان سالم، مشاوران) همراه باشد.
راهکارهای کلی:
- آموزش و آگاهی‌بخشی: آموزش مفاهیم روابط سالم، احترام متقابل، مرزهای شخصی و حقوق فردی به نوجوانان.
- تقویت مهارت‌های ارتباطی: آموزش گوش دادن فعال، ابراز مؤثر احساسات، حل اختلاف و مذاکره.
- ایجاد شبکه‌های حمایتی: تشویق نوجوانان به حفظ و توسعه دوستی‌های سالم و روابط مثبت با خانواده.
- مشاوره و حمایت روانی: در صورت مشاهده نشانه‌های روابط سمی، دریافت کمک از متخصصان سلامت روان ضروری است.
- مدیریت فضای مجازی: آموزش استفاده مسئولانه از رسانه‌های اجتماعی و شناخت خطرات روابط سمی آنلاین.
در نهایت، ایجاد آگاهی نسبت به پویایی‌های روابط سمی می‌تواند به افراد کمک کند تا در هر مرحله از زندگی، از خود و سلامت روانی‌شان محافظت کنند و روابط سالم‌تر و پربارتری را بسازند.
نویسنده: نفیسه باقری روانشناس کودک و نوجوان در تبریز
1 دیدگاه
سمیرا ساداتی
ممنون از مطالب مفیدتون