بیش فعالی یا نقص توجه (ADHD)

اختلال نقص توجه/بیش فعالی چیست؟

ADHD مخفف اختلال نقص توجه/بیش فعالی
میباشد. این واژه معمولاً براي توصیف آن
دسته از کودکانی مورد استفاده قرار میگیرد که در سه حیطه اصلی زیر مشکل دارند:
1 -رفتار بیش از حد فعال (بیش فعالی)
2 -رفتار تکانشی
3 -نقص توجه
از آنجائی که کودکان ADHD بیش از حد فعال و تکانشی هستند، معمولاً جهـت سـازگاري
در مدرسه دچار مشکل میشوند. آنها ممکن است همچنین در ارتباط بـا سـایر کودکـان نیـز
مشکلاتی داشته باشند. در صورتی که این کودکان و خانوادههایشـان کمـکهـاي لازم را در
این رابطه به موقع دریافت نکنند، مشکلاتشان میتواند همگام با افـزایش رشـد آنهـا تـداوم
یابد.
برخی از این کودکان مشکلات قابل توجهی در تمرکز کردن و توجه کردن دارنـد امـا لزومـاً
بیش فعال و تکانشی نیستند. برخی اوقات این دسته از کودکان به جاي تشـخیص ADHD
به عنوان اختلال نقص توجه (ADD (توصیف میشوند. به دلیل اینکه کودك به جاي اینکه
مخل باشد، آرام و ساکت است از اینرو ADD میتواند به راحتی رفع گـردد. ADHD هـیچ
ارتباطی با هوش ندارد. کودکان داراي همه سطوح توانائی هوشی میتواننـد دچـار ADHD
گردند.
رفتار بیش از حد فعال
مادري نخستین سالهاي زندگانی پسرش را چنین توصیف میکند:
” همیشه روز از لحظهاي آغاز میشد که او با درخواستهاي پی در پی و خسـتگیناپـذیرش
از خواب برمیخاست. ازآنجائی که او بسیار خسته کننده و دردسرساز بود، هیچ کسی آمـادگی
نگهداري از وي را نداشت. غیر ممکن بود که کسی از بودن با او لذت ببرد و هـر بتوانـد هـر
جائی با او شوخی کند. میزان انرژي او باور نکردنی بود. و بـه عنـوان والـدین او همیشـه در
عجب بودیم که کجاي کارمان اشتباه بوده است.
اگر شما کودکی دارید که شدت مشکلات کمتري دارد رفتار بیش از حد فعال او ممکن اسـت
تنها زمانی باعث مشکلات عدیدهاي گردد که وي به مدرسه برود. براي مثال کودکی کـه در
کلاس درس جنب و جوش میکند و نمیتواند آرام سر جایش بنشیند، در کار سایر بچههـاي
کلاس دخالت میکند، بنابراین به احتمال خیلی زیـاد در بـین سـایر بچـههـاي کـلاس نیـز
محبوبیتی نخواهد داشت و ممکن است اینطور در نظر گرفته شود که وي نسبت به یـادگیري
تمایلی نداشته و نافرمان است.
رفتار تکانشی
تکانشی بودن به معناي عمل کردن بدون در نظر گرفتن پیامدهاي ناشی از آن است.
کودکان داراي ADHD ممکن است به شیوههاي مختلفی بصورت تکانشی عمل کنند. نظیر
گفتن یا انجام دادن اولین چیزي که برایشان اتفاق میافتد. توجه آنها ممکن است توسط
چیزهاي نامربوط به راحتی پرت شود. از آنجائی که براي آنها بسیار مشکل است که جلوي
خود را در دادن واکنشهاي بلاواسطه و فوري بگیرند از اینرو انجام دادن تکالیفی که مستلزم
صبر و شکیبائی بسیار است براي این دسته از کودکان بسیار دشوار است. براي آنها خیلی
سخت است درگیر فعالیتهائی گردند که جهت پاسخ دادن به آنها میبایست صبر و تحمل
زیادي به خرج داده و یا مجبور باشند که به نوبت کاري را انجام دهند.
در صورتی که به کودکان تکانشی بابت صبر و تحملی که جهت انجام فعالیت خاصی به
خرج میدهند پاداش یا مشوقی داده شود برخی اوقات خیلی راحت این کار را انجام میدهند.
این گفته به این معنا نیست که آنها عمداً تکانشی عمل میکنند بلکه صرفاً به این معناست
که انجام این نوع تکلیف بویژه براي آنها دشوار است و جهت انجام موفقیت آمیز آن به
تشویق بیشتري نیاز دارند.
مشکلات مربوط به توجه
کودکان دچار ADHD داراي فاصله زمانی توجه کوتاه مدتی هستند. براي آنها تمرکز کردن
بسیار دشوار بوده و از اینرو در یادگیري مهارتهاي تحصیلی و عملی جدید دچار مشکل
هستند. مطالعاتی که در ایالات متحده صورت گرفته نشان میدهد که 90 درصد کودکان
داراي ADHD موفقیتهاي تحصیلی بسیار کمی در مدرسه داشته و 20 درصد آنها نیز
مشکلات یادگیري دارند.
براي مثال مادر یک کودك ADHD توضیح میدهد که چطور والدین هر روز بعد از ظهر
داستانهائی راجع به کودکی که زیاد حرف گوشکن نبود، وظایفش را بطور ناقص انجام می-
داد، سر کلاس مسخره بازي در میآورد، تکالیفش را انجام نمیداد و به راحتی حواس خود و
دیگران را پرت میکرد، تعریف میکردند.
این مثال توضیح میدهد که چرا تا حد امکان شناخت مسائل مربوط به نقص توجه در این
دسته از کودکان ترجیحاً قبل از فرستادن آنها به مدرسه اهمیت دارد تا کمکهاي لازم در این
زمینه به آنها داده شود. کودکان داراي ADHD ممکن است خودشان از این امرکاملاً
ناراحت باشند، چراکه قصد ندارند در کلاس درس رفتار نامطلوبی داشته باشند. اما نمیدانند
که چطو باید تغییر کنند.
مشکلات اجتماعی
کودکانی که دچار ADHD شدیدي هستند ممکن است توسط سایر کودکان طرد شده یا
مورد تنفر آنها واقع گردند زیرا باعث برهم زدن بازي آنها شده یا به وسایل بچههاي دیگر
آسیب میزنند. معمولاً بر روي کودکان دچار ADHD به راحتی برچسب «دردسرآفرین»
خورده میشود و والدینشان اکثراً گمان میکنند که چنین رفتارهاي نامطلوبی بواسطه عدم
کنترل دقیق کودکشان شکل گرفته است. مادري در رابطه با پسر 6 سالهاش چنین میگوید:
«او توسط کودکان و بزرگسالان مورد انتقاد قرار میگیرد چراکه همیشه توسط سایرین توبیخ
میشود. بچههاي دیگر نیز او را به خاطر کارهائی که انجام نمیدهد سرزنش میکنند».
والد دیگري چنین میگوید: «فرزند من اخیراً تشخیص ADHD خورده است و تا قبل از این
همه فکر میکردند که مشکلات رفتاري او بواسطه تعلیم و تربیت نادرست ما بوده است.
بنابراین هیچ کمک یا توجهی به ما نشد تا زمانی که براي دریافت کمک اقدام کردیم».
بخشی از مشکلات مربوط به کودکان داراي ADHD این است که آنها خودشان درك
نمیکنند که رفتارشان چه تأثیري بر روي اطرافیان میگذارد. آنها ممکن است در پی ایجاد
رفاقت یا دوستی باشند اما هیچگونه عقیدهاي راجع به چگونگی انجام این کار ندارند و
هیچگاه قوانین اصلی رفتار اجتماعی را که اکثر کودکان به طور طبیعی فرا میگیرند، تقویت
نمیکنند. از آنجائی که این دسته از کودکان تکاشی عمل میکنند براي سایر کودکان نیز
بسیار آسان است که آنها را جهت انجام رفتارهاي نامطلوب اغفال کنند.
چه زمانی تشخیص ADHD مناسب است؟
همه ما میدانیم که کودکان انرژي فراوانی دارند و مایلند تا فعال باشند. فاصله زمانی توجه
آنها نیز معمولاً کوتاه است، خیلی زود از انجام فعالیتی خسته میشوند و تمایل دارند تا
فعالیت جدیدي انجام دهند. بنابراین چطور میتوان ادعا کرد که کودکی دچار ADHD بوده
و یا صرفاً بی قرار و خسته است؟ در این رابطه میبایست به میزان بروز چنین رفتارهائی در
کودکان توجه نمود. کودکان دچار ADHD صرفاً اینطور نیست که بچههاي خیلی فعالی
باشند بلکه همچنین حیطه بسیار گستردهاي از مشکلات رفتاري را به همراه دارند که می-
تواند مراقبت و کنترل آنها را با مشکلات بسیار زیادي مواجه سازد.
براي مثال والدي رفتارهاي پسر 8 ساله اش را چنین توصیف میکند:
«او دائماً با دستان و پاهایش وول میخورد… مشکلات زیادي در یک جا نشستن دارد…به
راحتی حواسش پرت میشود…در رابطه با دنبال کردن آموزشهائی که میبیند مشکل
دارد…حافظه کوتاه مدت ضعیفی دارد…جهت حفظ تمرکز و توجه بر روي فعالیتها براي بیش
از 20 دقیقه مشکل دارد…بدون انجام کامل یک تکلیف به تکلیف دیگري میپردازد…به
آنچه که به وي گفته میشود گوش نمیدهد…موارد ضروري براي انجام یک تکلیف را
فراموش میکند…در برخی از فعالیتهاي خطرناك جسمانی شرکت میکند…قبل از اینکه فکر
کند عمل میکند…و مهارتهاي اجتماعی ضعیفی دارد».
خیلی مهم است که این نکته را به یاد داشته باشیم که به کودك برچسب نزنیم و جهت
تشخیص دقیق نیز توصیف کاملی از وي به طور انفرادي داشته باشیم. همه کودکان با
یکدیگر متفاوتند و مشکلات خود را نیز به شیوههاي مختلفی ابراز میکنند.
تشخیص ADHD میتواند خیلی دشوار باشد، زیرا:
1 -آزمایش خاصی به منظور سنجش ADHD وجود ندارد. ما نمیتوانیم با گرفتن
نمونهاي از خون فرد یا اشعه ایکس با قاطعیت تشخیص ADHD بدهیم.
2 -همه کودکان در رابطه با کنترل کردن خودشان مشکلاتی دارند و از اینرو تصمیم
گیري مبنی بر اینکه تا چه حد میتوان مرزي بین رفتارهاي مطلوب یا نامطلوب
کودك ترسیم کرده و تشخیص ADHD داد، دشوار است.
3 -مشکلات دیگري نیز میتواند باعث بروز رفتارهاي مشابه ADHD در کودکان
گردد. نظیر مشکلات زبانی یا شنوائی، مشکلات خواندن و نوشتن، و نیز موانع
عمدهاي که در طول زندگی کودکان ایجاد میشود. بیش از نیمی از کودکان داراي
ADHD علاوه بر ADHD در زمینههاي دیگري نظیر موارد فوق نیز دچار مشکل
هستند.
انواع علائمی که متخصصین جهت تشخیص ADHD در فرد کنکاش میکنند عبارتند
از:
١ -در رابطه با دنبال کردن آموزشهائی که به وي داده میشود و یا انجام دادن تکالیف
مشکل دارد
٢ -در زمینه تمرکز کردن و چسبیدن به یک فعالیت خاص مشکل دارد
٣ -غالباً هنگام صحبت کردن گوش نمیکند
۴ -دائماً ول میخورد، بی قرار است و نمیتواند سر کلاس آرام بنشیند
۵ -بطور بی وقفه صحبت میکند و حرف دیگران را قطع میکند
۶ -در موقعیتی که قابل قبول نیست جست و خیز میکند
٧ -بدون اینکه صبر کند تا سؤالی به طور کامل از وي پرسیده شود فوراً پاسخ میدهد
٨ -در صبر کردن و رعایت کردن نوبت دیگران مشکل دارد
به منظور تشخیص ADHD میبایست برخی از مشکلات فوقالذکر تا قبل از سن 6 یا 7
سالگی بروز کرده باشد.
همچنین به منظور تشخیص ADHD میبایست این رفتارها به طور متوسط در بیش از یک
موقعیت رخ داده باشند نه در یک موقعیت خاص (به عنوان مثال هم در خانه و هم در
مدرسه).
میزان شیوع ADHD
تخمین دقیق کودکانی که در سرتاسر دنیا دچار ADHD هستند دشوار است، زیرا روشهائی
که جهت تشخیص این مشکل در کشورهاي مختلف مورد استفاده قرار میگیرند با یکدیگر
متفاوت است. در انگلستان تشخیص ADHD بر اساس یک مجموعه محددي از علائم در
مراجع صورت میگیرد و حدود 5/0 الی 1 درصد کودکان دچار مشکلات نقص توجه یا بیش
فعالی هستند؛ اما در مقابل در ایالات متحده هنوز هم تعریف گستردهتري از واژه ADHD
وجود دارد.
در نتیجه حدود 10 درصد کودکان در ایالات متحده دچار ADHD هستند. برآوردهائی که
اخیراً صورت گرفته نشان میدهد که حدود 1 الی 5 درصد کل جمعیت دنیا ADHD دارند.
میزان ADHD در میان پسران در مقایسه با دختران حدود 5 مرتبه بیشتر است. شاید این
امر تا حدودي مربوط به شیوههاي خاص پسران در بیان مشکلاتشان باشد. علیرغم اینکه
دختران و پسران هر دو داراي مشکلات نقص توجه هستند اما پسران در مقایسه با دختران
به احتمال بیشتري پر تحرك بوده و در کنترل کردن خودشان مشکل دارند.
ADHD مختص کشور یا فرهنگ خاصی نیست و کودکان همه کشورها و گروههاي
اجتماعی میتوانند تشخیص ADHD دریافت کنند. با این حال برخی از کودکانی که مربوط
به زمینههاي اجتماعی خاصی هستند به احتمال بیشتري تشخیص ADHD میخورند. زیرا
درباره اینکه چطور باید رفتار کنند از آنها انتظارات مختلفی میرود. در صورتی که شما والد
یک کودك ADHD هستید به منظور ارزیابی دقیق فرزندتان میبایست حتماً به زمینه
اجتماعی که در آن قرار دارید توجه کنید.
آیا ADHD یک مشکل جدید است؟
بعید به نظر میرسد که ADHD یک مشکل جدید باشد. با این وجود در گذشته معمولاً
کودکان تکانشی بواسطه مشکلات و بی نظمیهائی که ایجاد میکردند مورد تنبیه قرار
میگرفتند. در همان زمان در نسلهاي گذشته، کودکانی که نمیتوانستند با مدرسه سازگار
شوند به منظور کار کردن در مزرعه و یا یافتن مشاغل موقتی دیگر ترك تحصیل میکردند.
بنابراین به نظر میرسد که ADHD بیشتر به دلیل تغییراتی که ما در شیوه واکنش به
کودکان بیش فعال و تکانشی دادهایم مرسوم شده باشد تا به دلیل تغییراتی که در خود رفتار
صورت گرفته است.
علل ADHD چیست؟
آیا ADHD ارثی است؟
ما میدانیم که عوامل ژنتیکی (ارثی) در ایجاد ADHD مهم هستند. اما نمیدانیم که چه
ژنهائی در بروز این اختلال نقش مهمتري دارند. اخیراً تحقیقاتی جهت کشف این عوامل
ژنتیکی مؤثر در حال صورت گرفتن است. با این حال مشخص است که محیط نیز در این
میان بی تأثیر نیست و نقش بسیار مهمی ایفا میکند. اگر کودك شما خویشاوند نزدیکی
دارد که تشخیص ADHD داده شده، شانس اینکه کودك شما نیز دچار ADHD باشد
بسیار بالاست. البته این گفته به این معنا نیست که ADHD یک امر حتمیالوقوع بوده و
کودك شما حتماً دچار ADHD خواهد بود. تا کنون ژن واحدي که به عنوان علت ADHD
تشخیص داده شده باشد از سوي محققین شناسائی نشده است. فلذا احتمال اینکه چندین
ژن در این امر دخیل باشند بسیار زیاد است که هر کدام در تعامل با محیط به شیوههاي
بسیار پیچیدهاي عمل میکنند.
آیا ADHD بواسطه بیماري یا آسیب مغزي بوجود میآید؟
بیشتر کودکان داراي ADHD سابقه آسیب یا جراحت مغزي خاصی ندارند. با این وجود
اسکنهاي مغزي آن دسته از کودکانی که دچار علائم ADHD بسیار حادي هستند نشان
میدهد که سطح فعالیت لب پیشانی مغز آنها نسبت به میانگین پایینتر است. این بخش از
مغز انسان درگیر برنامه ریزي کردن فعالیتها و کنترل کردن محرکهاست. بخش دیگري از
مغز انسان که به نظر میرسد جهت درك ADHD مهم است، محدودهاي است که آن را
اصطلاحاً هسته دم دار
مینامند و جهت کنترل حرکات و حفظ توجه بکار میرود. به نظر
میرسد در کودکانی که دچار ADHD شدیدي هستند این بخشهاي مغزي کوچکتر است.
علیرغم اینکه این یافتهها جهت تشخیص ADHD معتبر نیستند اما این امکان را به
محققین داده است تا ماهیت این مشکل را دریابند. کودکانی که از ناحیه سر آسیب دیدهاند و
کسانی که مبتلا به صرع و یا عفونتهاي مغزي شدهاند ممکن است همانند کودکان دچار
ADHD مشکلاتی را در زمینه نقص توجه از خود نشان دهند.
کدام یک از عوامل محیطی در بروز ADHD نقش دارند؟
والدین ممکن است خود را مسئول بروز این اختلال در فرزندشان قلمداد کرده و نگران این
باشند که رفتار و شیوه تربیت کردن آنها باعث ایجاد چنین مشکلی شده باشد. اما باید گفت،
شواهدي مبنی بر اینکه شیوه رفتار کردن والدین با کودك در واقع باعث ایجاد ADHD در
وي میگردد، وجود ندارد. همانطور که قبلاً بیان کردیم، معمولاً مشکلات رفتاري کودکان،
حاصل ترکیب پیچیده عوامل ارثی و تجارب زندگی آنهاست. با این حال والدین میتوانند با
بهره گیري از روشهاي مؤثر به کودکشان کمک کنند.
ارائه راهنمائیهاي لازم به والدین در زمینه سلامت و تغذیه میتواند مؤثر باشد. به عنوان
مثال سیگار کشیدن بیش از حد و مصرف زیاد مشروبات الکلی در طول دوران بارداري
میتواند احتمال خطر داشتن یک کودك ADHD را افزایش دهد. اگرچه ادعاي اینکه این
عوامل مستقیماً با ADHD رابطه دارند برایمان امکانپذیر نیست. زنان حاملهاي که در
برخی از مواقع بحرانی خاص در طول دوران بارداري اقدام به نوشیدن بیش از حد الکل
میکنند به احتمال بیشتري در معرض خطر داشتن فرزندي مبتلا به سندرم الکل جنینی
هستند. این سندرم یک اختلال بسیار جدي محسوب شده که باعث بروز معلولیتهاي روانی و
جسمانی از جمله علائم ADHD در کودك میگردد.
صدمات مغزي وارده هنگام تولد موجب فقدان رسیدن اکسیژن به مغز نوزاد شده و یکی از
عوامل خطرناك بروز ADHD محسوب میگردد.
آیا ADHD در کودکان با افزایش سن آنها از بین میرود؟
این مشکل در برخی از کودکان به مرور زمان و با افزایش سن آنها رفع میشود؛ اگرچه
مشکلات دیگري نیز در دوران نوجوانی و بالاتر از آن ادامه مییابد. تقریباً از هر 5 کودك
دچار ADHD 2 تا از آنها تا سن 18 سالگی همچنان با مشکلات مربوطه سر میکنند.
علائم اصلی ADHD نظیر مشکلات مربوط به نقص توجه ممکن است با افزایش سن
کودك بهبود یابند. اما مشکلات رفتاري نظیر نافرمانی و پرخاشگري در صورتی که کودك
کمکهاي لازم را به موقع دریافت نکند به مرور زمان بدتر میشوند. بویژه مطالعات نشان
داده است پسرانی که بیش از حد فعال و پرخاشگر هستند نزد دیگر بچهها محبوبیتی ندارند.
بنابراین بسیار مهم است که این کودکان از همان اوایل، کمکهاي لازم را تا حد امکان
دریافت نمایند تا از بروز مشکلات رفتاري بیشتر در آنها پیشگیري به عمل آید.
خیلی مهم است این نکته را به خاطر داشته باشیم که 30 الی 40 درصد کودکان داراي
ADHD در طول دوره بزرگسالی بهبود مییابند و حتی این درصد نیز میتواند با دریافت
کمکهاي مناسب افزایش یابد. اما کودکان دچار ADHD که در مدرسه ضد اجتماعی و
پرخاشگر هستند از آنجائی که قدرت سازگاري ندارند احتمال اینکه در بزرگسالی نیز دچار
مشکلات بیشتري گردند بالاست. خانوادهها و مدارس میتوانند در چنین مواقعی به جاي
اینکه کودك را سرزنش کنند حمایتهاي لازم را از کودك به عمل آورند.
آیا دارو درمانی به این دسته از کودکان کمک میکند؟
به عنوان والدین شما ممکن است راجع به داروهاي محرکی نظیر متیل فندیت (ریتالین) و
دگزامفتامین (دگزادرین) مطالبی شنیده باشید که از سال 1930 براي آن دسته از کودکانی
که دچار ADHD بودهاند تجویز میشده است. والدین لازم است تا راجع به مزایاي احتمالی
و از طرف دیگر عوارض جانبی استفاده از این داروها اطلاعات لازم را کسب کنند.
ممکن است به نظر شما عجیب برسد که دلیل تجویز چنین داروهاي محرکی براي کودکی
که خود بیش از حد فعال است چیست و چرا براي این منظور به او داروهاي آرام بخش داده
نمیشود. پاسخ این است که داروهائی نظیر ریتالین آن بخشهائی از سیستم مغزي را
تحریک میکنند که وظیفه کنترل رفتار و تنظیم فعالیتها را بر عهده دارند. بنابراین، این
داروها به بسیاري از کودکان کمک میکنند تا بر روي فعالیتهائی که انجام میدهند تمرکز
داشته و آنها را تحت کنترل مجدد خود درآوردند.
مطالعات صورت گرفته به وضوح نشان داده است که داروهاي محرك میتواند مزایاي کوتاه
مدتی براي بسیاري از کودکان دچار ADHD فراهم آورد. والدین بسیاري راجع به اثرات
چشمگیر این داروها در کودکانشان ابراز خرسندي کردهاند. به محض اینکه کودکان آرامتر
شدند بهتر میتوانند با سایرین بیامیزند و بطور مؤثرتري به معلمان و والدینشان واکنش
نشان دهند.
میزان پرخاشگري و بیش فعالی کودکان پس از مصرف این داروها کاهش یافته و
عملکردشان در مدرسه ممکن است به طور قابل توجهی افزایش یابد.
درمان داروئی ممکن است به نوجوانان نیز کمک کند. براي مثال والدي میگوید:
«سرانجام در سن 24 سالگی چنین تشخیص داده شد که فرزند من دچار ADHD حاد
بوده و قابل درمان نیست و در طول سالها با عوارض مختلف آمیخته شده بود. او یک طرح
درمان خارج از موعد را آغاز کرد که شامل استفاده از ریتالین بود. از آن زمان تا کنون
تغییرات قابل توجهی دررفتارش ایجاد شده است».
آیا مشکلات دیگري ناشی از درمان داروئی ADHD وجود دارد؟
یکی از نگرانیهاي عمدهاي که از بابت استفاده از این داروهاي محرك وجود دارد این است
که این داروها ممکن بطور پیوسته جهت اصلاح مشکلات رفتاري در کودك بکار برده شوند
که به هیچ عنوان ربطی به ADHD ندارند. بنابراین خیلی مهم است که درك کنیم چه
داروهائی میتواند مؤثر باشد و چه محدودیتهایی دارند. این داروها صرفاً میبایست براي
کودکانی تجویز گردد که بطور دقیق مورد سنجش قرار گرفتهاند و کسانی که از سوي
متخصص، تشخیص دقیق دریافت کردهاند. لازم به ذکر است که این داروها ADHD را
درمان نمیکنند بلکه صرفاً پنجره امیدي جهت کمک به کودکان به منظور اینکه یاد بگیرند
چطور بر رفتار خود کنترل داشته باشند، به روي ما میگشایند.
از آنجائی که تأثیر این داروها تنها 4 الی 5 ساعت ماندگار است از اینرو کودکانی که چنین
داروهاي محرکی مصرف میکنند لازم است تا داروهایشان را بطور منظم دریافت کنند. به
عنوان یک والد باید اطمینان حاصل کنید تا هر کسی که از فرزند شما نگهداري میکند از
مصرف این داروها توسط وي آگاه باشد. کودکان نیز میبایست بطور منظم تحت نظر یک
متخصص قرا گیرند تا میزان پیشرفت آنها و تأثیرات این داروها مورد بررسی قرار گیرند.
براي مثال بعضی از کودکان ممکن است بواسطه مصر این داروها دچار مشکلات خواب
شده، وزنشان کاهش یافته و یا افسرده شوند.
نگرانی عمده دیگري که از بابت استفاده از این داروهاي محرك وجود دارد این است که ما
در رابطه با تأثیرات بلند مدتی که این داروها دارند اطلاعات کافی نداریم. جهت استفاده بلند
مدت این داروها میبایست در کنار دارو درمانی از شیوههاي درمانی دیگري نظیر دریافت
حمایتهاي اجتماعی در خانه و یا مدرسه نیز بهره گرفت. به عبارت دیگر، داروهائی نظیر
ریتالین میتواند بطور قابل توجهی براي برخی از کودکان مفید باشد در صورتی که صرفاً از
دارو درمانی استفاده نشده و شیوههاي درمانی دیگر نیز در کنار آن مورد استفاده قرار گیرند.
به برخی از کودکان نیز میتوان بدون بهره گیري از دارو درمانی تا حد بسیار زیادي مدد
رساند.
حدود 30 درصد از کودکان ADHD مزیتی از این داروهاي محرك نمیبرند. در این مواقع،
در صورتی که مضطرب یا افسرده باشند داروهاي ضد افسردگی ممکن است براي آنها مفید
باشد. اما از آنجائی که تأثیر استفاده از این داروها در میان کودکان بطور کامل مورد آزمایش
قرار نگرفته است، سلامت روانی و جسمانی آنها میبایست مورد بررسی قرار گیرد.
آیا برنامه غذائی اهمیت دارد؟
سنجش میزان تأثیري که برنامههاي غذائی خاص بر روي رفتار میگذارند بسیار دشوار
است. احتمالاً یکی از دلایل این امر آن است که بیشتر کودکانی که حساسیت غذائی دارند
به جاي یک نوع غذا یا ماده افزودنی خاص نسبت به ترکیبات پیچیدهاي از مواد غذائی
واکنش نشان میدهند. همچنین تغییر برنامه غذائی کودك بدون آگاهی وي از این امر بسیار
دشوار بوده و غالباً واکنش او را برمیتابد.
شواهدي دال بر این امر وجود دارد که برخی از کودکان داراي ADHD نسبت به برخی از
ترکیبات غذائی خاص واکنش منفی نشان میدهند. نظیر محصولات لبنی، شکلات، میوه و
بویژه مواد افزودنی. تحقیقاتی که بر روي پسران دچار ADHD صورت گرفته نشان میدهد
که احتمالاً بین مشکلات مربوط به نقص توجه و بیش فعالی در آنها با مصرف مواد غذائی
که حاوي مواد نگهدارنده و رنگی مصنوعی هستند رابطه وجود دارد.
با این حال تا کنون شواهد کافی مبنی بر اینکه چطور میتوان با تغییر برنامه غذائی به این
دسته از کودکان کمک نمود، وجود ندارد و ما به درستی نمیدانیم که کدام دسته از این
کودکان احتمالاً منفعت بیشتري از این امر خواهند برد. یک برنامه غذائی منظم نمیتواند به
تمامی کودکان داراي ADHD کمک کند. اما در صورتی که تحت نظارت یک رژیم
درمانگر مناسب تنظیم شده و بطور منظم مورد بازبینی قرار گیرد ارزش امتحان کردن را
دارد.
والدین چطور میتوانند به فرزندشان کمک کنند؟
در صورتی که شما والد یک کودك داراي ADHD هستید به منظور یاري رساندن به او
جهت کنترل رفتارهایش، نقش مهمی بر عهده دارید. نخستین چیزي که باید بدانید این
است که این مشکل کودك هیچ ربطی به نقیصه یا کمبود یا شما ندارد و نباید خود را از این
بابت که احتمالاً چون والدین خوبی نبودهاید سرزنش کنید. به منظور اصلاح رفتار و توجه
کودکتان شما میتوانید برخی روشهاي خاص جهت گقتگو کردن، بازي کردن و کار کردن
با او را بیاموزید (البته استفاده از این روشها میتواند علاوه بر والدین کودك براي سایر
مراقبین و دوستانی که با کودك ADHD سروکار دارند مفید باشد).
در حال حاضر برنامههایی جهت کمک به والدین داراي کودك ADHD توسط متخصصین
طراحی شده است. تأکید اصلی بیشتر این برنامهها بر روي کنترل رفتار است. والدین در این
برنامهها میآموزند که چطور برنامه ریزي کرده و فعالیتهاي ساختارمندي را براي کودکشان
ترتیب دهند و چطور او را بواسطه کوچکترین مقادیر پیشرفتی که کسب میکند تشویق
کرده و پاداش دهند.
رویکردهاي کنترل رفتار معمولاً با آموزش والدین و مراقبین کودك در سه مرحله صورت
میگیرد که این مراحل به ترتیب عبارتند از:
1 -شناسائی رویدادها یا شرایطی که به نظر میرسد باعث بروز مشکلات رفتاري یا
آغاز مشکلات ویژه در کودکان میگردد. این رویداها و شرایط را با عنوان
پیشامدها نام نهادهاند.
2 -توصیف کامل از رفتار واقعی کودك (کودك چه کار میکند، چه مدت این کارش
ادامه مییابد، و چه کاري نباید انجام دهد).
3 -مشاهده پیامدهاي این رفتار (چه اتفاقی براي کودك میافتد، سایرین نسبت به این
رفتار کودك چه واکنشی از خود نشان میدهند، چه نوع توجهی به کودك داده
میشود).
سپس به والدین نشان داده میشود که چطور رفتار کودکشان را به طور تدریجی تغییر دهند،
چطور بر روي تغییرات اندك کودك هر بار تمرکز کنند و چطور او را به خاطر هر گام
کوچکی که به سوي مسیر صحیح برمیدارد، تشویق نمایند. در بخش بعدي این کتابچه
راهنما سعی کردهایم تا جزییات چگونگی اجراي این رویکرد را براي کودکان سنین پیش
دبستانی شرح دهیم.
یاري رساندن به والدین داراي کودکان پیش دبستانی
در صورتی که والدین از همان اوایل سنین کودك، کمکها و حمایتهاي لازم را دریافت کنند
از بروز مشکلات احتمالی در آینده فرزندشان پیشگیري به عمل خواهند آورد. به منظور
انجام این کار در وهله نخست میبایست کودکانی که داراي علائم ADHD هستند توسط
مراکز استاندارد، مورد بررسی و شناسائی قرار گیرند. به عنوان مثال بازرسان سلامت روان در
هامپشرآموزش دیدهاند تا با والدینی که کودکانشان در سه سالگی مورد شناسائی قرار
گرفته بودند، کار کنند. برخی از مهمترین اصولی که آنها به این دسته از والدین آموزش
میدادند عبارتند از:
– قبل از اینکه سعی کنید تا با کودکتان صحبت کنید با او تماس چشمی برقرار
نمایید. اگر شما از اتاق دیگري او را مورد خطاب قرار دهید توجهی به حرف شما
نخواهد کرد.
– دستوراتی که میدهید تا حد امکان ساده باشد (قانون یک جملهاي). کودکان داراي
ADHD مشکلاتی در زمینه حافظه کوتاه مدت دارند. بنابراین هر چیزي را که در
قالب بیش از یک جمله به آنها گفته شود، فراموش میکنند.
– براي هر رفتار قابل قبولی که از او سر میزند وي را صرفاً بابت آن رفتار خاص
تشویق کنید. به عنوان مثال، «این معرکه است، تو اینو خیلی با دقت ترسیم
کردي». همچنین او را طی کمترین زمان پس از انجام رفتار قابل قبول تشویق
کنید. شما باید بلافاصله پس از اینکه رفتار مطلوبی از وي سر زد، او را تشویق
کنید.
– خونسرد باشید؛ اگر از دست او بسیار عصبانی شدهاید او نیز همین خشم را به شما
منعکس خواهد کرد. استفاده از تن صداي آرام در چنین مواقعی به والدین و حتی
خود کودك کمک میکند تا آرامش خود را حفظ کنند. برخی از والدین معتقدند که
میتوان در چنین مواقعی از روش بسیار مناسبی استفاده کرد. به این صورت که
تصور میکنند در یک حفاظ پلاستکی قرار گرفتهاند. این امر به آنها کمک میکند
تا از موقعیتهاي هیجانی به دور مانده و خونسردي خود را حفظ نمایند.
– به منظور برخورد با قشقرق کردنهاي کودك از تکنیک زمان خاموشی استفاده
کنید. براي مثال یک مکان بسیار ساکتی را انتخاب کنید که نمادي از قالیچه سحرآمیز
باشد. کودك را تشویق کنید تا زمانی که آرام نشده آنجا بنشیند. زمانی
که یک کودك ADHD قشقرق به راه میاندازد سعی نکنید او را با این روش به
زور نگهداشته و محدود کنید. زیرا این عمل معمولاً باعث تحریک بیشتر او
میگردد.
– به دنبال روشهائی بگردید تا حواس کودك را از قشقرق کردن یا انجام رفتار
مشکلساز پرت کنید. براي مثال، «اوه، اون پرنده توي باغ رو تماشا کن. میتونی
ببینی چه رنگیه؟».
– کارهاي روزمره واضحی براي او ترتیب دهید. لازم است که براي کودك داراي
ADHD بطور دقیق گفته شود که هر روز چه فعالیتهائی میبایست انجام دهد.
براي این منظور میتوانید از جداول یا فهرستهائی که به عنوان یادآور کارها و
امورات روزمره عمل میکنند، استفاده کنید.
– هنگامی که چیزي حدوداً روبه پایان بوده و در حال تغییر کردن است، بطور واضح
به او هشدار بدهید. براي این منظور میتوانید از زنگ، ساعت یا زمانسنج استفاده
کنید.
– تنها دو انتخاب پیش پاي او بگذارید. براي مثال، «میخواي کتت رو الان بپوشی
یا بعداً که خواستی بري بیرون؟».
– با کودکتان بازي کنید؛ حتی براي مدت زمانی اندك. کودکان داراي ADHD
واکنش خوبی نسبت به بازیهائی که هیجانانگیز، سریع و معمولاً قابل تغییر است،
از خود نشان میدهند.
مدارس چه کمکی میتوانند به این دسته از کودکان نمایند؟
به منظور کمک هر چه بهتر به کودك داراي ADHD خیلی مهم است که والدین و مدرسه
ارتباط تناتنگی با یکدیگر داشته باشند. اگر شما والد یا سرپرست یک کودك داراي ADHD
هستید شاید به نظرتان مفید به نظر برسد که برخی از مطالب این کتابچه راهنما را با معلم
فرزندتان در میان بگذارید.
مدرسه فرزند شما قانوناً ملزم به شناسائی دانشآموزانی است که مشکلات یادگیري و
رفتاري دارند و میبایست روشهائی به منظور کمک به آنها جهت غلبه بر مشکلاتشان بیابد.
به تمام مدارس توصیه شده است که به کودکان داراي مشکلات رفتاري به عنوان افراد
داراي نیازهاي آموزشی خاص بنگرند، نه اینکه آنها را به عنوان افراد شرور یا بیمار در نظر
گیرند. در همه مدارس افرادي وجود دارند که وظیفه آنها این است ببینند که آیا کودکان
داراي نیازهاي آموزشی خاص حمایتهاي لازم را دریافت میکنند یا خیر. این فرد را در
مدارس با عنوان هماهنگ کننده نیازهاي آموزشی خاص میشناسند.
ارزیابی
یک کودك هرچه زودتر مورد ارزیابی قرار گیرد، احتمالاً زودتر میتوان نیازهاي او را
شناسائی کرده و آنها را برآورده ساخت. معلمان معمولاً مشکلی در زمینه شناسائی
دانشآموزي که مخل کلاس بوده یا نمیتواند سر جایش آرام بنشیند، ندارند اما دلایلی که
آنها براي این منظور میآورند همیشه شفاف نیست. به این معنا که گاهی اوقات معلمان
ممکن است به دلایل نامعلومی برچسب مشکلآفرین بر روي دانشآموز بزنند. خیلی مهم
است معلمان بدانند که آیا مشکلات رفتاري و اجتماعی کودك ناشی از تأثیرات داروئی ست
یا خیر. در صورتی که کودك مشکلاتی در زمینه نقص توجه داشته اما بیش فعال نباشد، این
احتمال وجود دارد که مشکلات وي براي مدتی مورد توجه قرار نگیرد. مقیاسهاي مختلفی
وجود دارد که مدارس میتوانند با کمک آنها دانشآموزان داراي ADHD را شناسائی کنند.
مدارس جهت کسب آگاهی در رابطه با مناسبترین شیوههاي سنجش کودکان داراي
ADHD میتوانند با مرکز خدمات روانشناسی تربیتی محلی خود تماس بگیرند.
زمانی که مدرسهاي یک کودك داراي مشکلات رفتاري را شناسائی نمود، در مرحله نخست
این معلم است که باید شیوههاي تدریس و مواد آموزشی خاصی را فراهم آورد. به عنوان
مثال، معلم میتواند شیوه چیدمان دانشآموزان در کلاس درس را تغییر دهد به نحوي که
کودك مذکور در فاصله نزدیکتري از وي نشسته و از مواردي نظیر پنجره که باعث پرت
شدن حواسش میشود دور باشد. با استفاده از یک سري برگههاي خاص که در آن
فعالیتهاي مورد انتظار به مراحل کوچکتري تقسیمبندي شده است میتوان به این دسته از
کودکان یاري رساند. در صورتی که این عمل کافی نبود، هماهنگ کننده نیازهاي آموزشی
خاص (SENCo (در مدرسه میتواند با انجام یک ارزیابی کاملتر از دانشآموز و طراحی
یک برنامه آموزشی خاص به او کمک نماید. مرحله سوم، آوردن یک روانشناس تربیتی در
مدرسه به منظور کسب راهنمائیهاي بیشتر است.
متأسفانه برخی از والدین درمییابند که مدرسه هیچگونه تمایلی جهت لزوم ارزیابی از
فرزندشان احساس نمیکند – که این امر مستلزم کسب نامهاي از سوي هماهنگ کننده
نیازهاي آموزشی خاص (SENCo (در مدرسه جهت دریافت کمکهاي لازم براي کودك
است. اما اگر کودکی از سوي یک روانشناس بالینی یا پزشک متخصص اطفال، رسماً
تشخیص ADHD خورده باشد، خود والدین میتوانند شخصاً درخواست یک ارزیابی رسمی
نمایند. البته انجام این فرایند ساده نیست و شما میتوانید براي این منظور با یکی از
سازمانهائی که در پایان همین کتابچه آمده است، مذاکره کنید.
دارو درمانی
اگر براي یک کودك داراي ADHD داروهائی نظیر ریتالین و اگزادرین تجویز شده باشد
خیلی مهم است که به این نکته توجه نمائیم تا ترتیبی اتخاذ گردد که کودك بتواند داروهاي
خود را در مدرسه سر وقت بخورد. هرچند معلم موظف به انجام این کار براي کودك نیست
اما اگر با انجام این کار موافقت کند میبایست آموزشهاي لازم در این رابطه از سوي پزشک
کودك به وي داده شود.
به منظور بررسی تأثیرات داروها وعوارض جانبی آنها بر روي کودك، معلم میتواند تا حد
زیادي کمک کند. براي مثال، در صورتی که معلم مشاهده کرد که کودك در مدرسه آشفته
به نظر میرسد، فاقد انرژیست و یا با آرام نشستن سر کلاس مشکل دارد، میتواند مراتب را
به اطلاع والدینش برساند. عمدهترین عارضه جانبی داروهاي محرکی نظیر ریتالین، چرت
زدن و خستگی کودك سر کلاس درس است که این امر بواسطه مشکلات بیخوابی او در
نتیجه مصرف داروهاي محرك ایجاد میشود.
راهکارهائی به منظور استفاده در کلاس درس
روشهاي زیادي وجود دارند که معلمان جهت کمک به کودکان ADHD میتوانند با استفاده
از آنها کلاس درس را سازماندهی کرده و سرفصلهاي درسی و رفتاري خاصی را براي این
منظور اتخاذ نمایند. نمونهاي از این روشها در زیر آمده است:
– کلاس درس را طوري بچینید تا عواملی که باعث حواس پرتی دانشآموزان
میگردد به حداقل ممکن برسد. براي مثال، دانشآموزان داراي ADHD را دور از
پنجرهها بنشانید یا از کاربرد جداول براي گروهی از دانشآموزان خودداري کنید.
– در طول هر کلاس درس، فعالیتهاي متنوعی را بگنجانید.
– اهداف کوتاه مدت و قابل دسترسی براي کودك تعیین نمایید و زمانی که کودك
تکلیفی را با موفقیت به انجام میرساند بلافاصله او را تشویق کنید.
– هنگام نوشتن از خطوط درشت استفاده کنید و در هر صفحه تنها یک یا دو فعالیت
اختصاص دهید. از دادن توضیحاتی که مستقیماً با تکلیف مورد نظر ارتباطی ندارند،
پرهیز کنید.
– کودك داراي ADHD را پاي تخته بیاورید تا عقاید یا جملاتی را بر روي تخته
بنویسد.
– براي هر موضوع از چک لیست استفاده کنید، خلاصهاي از وظایفی که میبایست
انجام شود و نموداري از تکالیفی که باید در منزل صورت گیرد، تهیه کنید.
– قوانین کلاسی روشن و سادهاي وضع کنید.
– دانشآموز را تشویق کنید تا آنچه را که باید انجام دهد بصورت شفاهی، اول براي
معلم و سپس به آهستگی براي خودش بیان کند.
– به منظور تشویق رفتارهاي مثبت دانشآموز از پاداشها و توجهات معلم بهره
بگیرید.
– مسئولیتهاي خاصی به دانشآموز واگذار کنید به نحوي که سایر دانشآموزان
بتوانند آنها را به دید مثبتی بنگرند.
نتیجه گیري
ADHD مشکل جدیدي نیست اما روشهاي نوینی جهت کمک به این دسته از کودکان و
خانوادههایشان به منظور غلبه بر آن وجود دارد. جهت ارائه هرچه بهتر کمک به این دسته از
کودکان و خانوادهها، والدین، معلمان و متخصصین سلامت میبایست همگی دست به دست
هم داده و به منظور غلبه بر این مشکل با هم کار کنند تا حد امکان بتوانند آینده بهتري
براي این دسته از کودکان رقم بزنند.