نقد روانشناسی فیلم جذابیت شوم

فیلم جذابیت شوم

داستان فیلم

«دن» مردی بسیار موفق و یکی از وکلای عالی رتبه­ای­ست که همراه با همسر و دخترش در نیویورک زندگی می­کند. او که به اتفاق همسرش در یک مهمانی شرکت کرده با زنی به‌نام «الکس» که ویراستار یک مؤسسه انتشاراتی­ست آشنا می­شود. ارتباط آن دو خیلی زود عمیق شده و در اولین ملاقات در منزل الکس به رابطه جنسی می­انجامد. این ارتباط مدتی ادامه می­یابد تا اینکه دن به‌دلیل ترس از برملا شدن این ماجرا نزد همسرش و به‌خطر افتادن زندگی زناشویی خود خواستار پایان یافتن این رابطه می­گردد. اما الکس به محض این تصمیم دن، رگ مچ خود را می­زند تا از رفتنش جلوگیری کند. دن به‌واسطه وابستگی بسیار شدید الکس نسبت به خود و مزاحمت­هایش احساس خطر کرده و سعی می­کند تا رابطه­اش را به کل از او قطع کند. تا اینکه الکس ادعا می­کند که از دن حامله شده و باید مسئولیت پدری­اش را ایفا کند. همسر دن از این ماجرا با خبر شده و او را ترک می­کند. علیرغم درگیری فیزیکی شدیدی که بین دن و الکس رخ می­دهد اما الکس همچنان دست‌بردار نیست و گاه و بیگاه، مزاحمت­های عجیبی برای دن و خانواده­اش ایجاد می­کند. تا اینکه تصمیم می­گیرد با ورود مخفیانه به خانه دن همسر او را به قتل برساند و همانجاست که طی درگیری شدید بین آنها به ضرب گلوله همسر دن کشته می­شود.

تحلیل روانشناختی فیلم

يک فرد مبتلا به ناراحتي­های روحي و روانی نظیر اضطراب يا افسردگي، معمولاً از وضعيت خود در رنج بوده لذا انگيزه­ی لازم براي درمان و مراجعه به روانشناس یا روانپزشک را دارد. اما يک فرد مبتلا به اختلال شخصيت، معمولاً از آنجایی که نه رنجي می­کشد و نه مشکلي در خود احساس مي­کند هیچگاه انگیزه­ای برای بهبود وضعیت خود و مراجعه به متخصص پیدا نخواهد کرد. این اطرافيان هستند که متوجه رفتارهای غیر طبیعی او می­شوند و او را ترغيب مي­کنند تا در پي کسب کمک حرفه­اي برآيد. الکس در فیلم «جاذبه مرگبار» دچار نوعی اختلال شخصیتی به‌نام «اختلال شخصیت مرزی» (borderline personality disorder) است که روانشناسان آن‌را به اختصار BPD می­نامند. اما «مرزي بودن» این اختلال به چه معناست؟ عقیده بر این است که اين افراد در «مرز» بين روان‌رنجوري و روان­پریشی قرار دارند و با بی‌ثباتی فوق‌العاده­ در عاطفه، خلق، رفتار و احساس مشخص می‌شوند. در واقع هیچ ویژگی مشخصی به‌صورت دائمی در فرد دچار BPD دیده نمی‌شود. برخي از پژوهشگران معتقدند که اختلال شخصيت مرزي نوعي از اسکيزوفرني يا افسردگي يا احتمالاً آميزه­اي از آنهاست. مشخصه فرد مبتلا به BPD، ناپايداري در اکثر حوزه‌هاي زندگي است. به‌عنوان مثال در یکی از صحنه­های اين فيلم، آلکس شديداً احساساتی مي­شود اما چند لحظه بعد مچ دست خود را مي­بُرد. این اختلال در زنان شیوع بیشتری داشته و حدود 70 درصد این بیماران را تشکیل می­دهند. افراد مبتلا به این اختلال، خودانگاره­ی بسیار بی‌ثباتی دارند و روابط میان‌فردی‌شان نیز بسیار بی‌ثبات است. آنان معمولاً سابقه‌ی روابط شدید اما پرآشوب دارند که معمولاً آرمانی‌ کردن بیش از حد دوستان یا معشوقه‌هایشان را شامل می‌شود؛ اما بعداً به‌سرخوردگی و ناامیدی می‌انجامد. شخصیت مرزی در مقایسه با سایر اختلالات شخصیت، در به بازی گرفتن سایرین همتا ندارد!

رفتار این دسته از افراد، بسیار غیرقابل پیش‌بینی است و از همین‌رو هیچ‌وقت توانمندی­های واقعی­شان بالفعل نمی­شود. دگرگونی­های سريع خلقی در این دسته از افراد بسیار مشهود است. به طوری‌که يک لحظه ممکن است کاملاً مهربان و آرام باشند و لحظه­ای دیگر افسرده و ناراحت. طغیان­های کلامی، خودزنی­های مکرر، انجام دادن دائمی بعضی از کارها، تغییر دادن اهداف و ارزش‌هایشان به یکباره، و نیز تغییرات ناگهانی در عقاید و تصمیمات زندگی، رها کردن مکرر شغل، تحصیلات متناوب، ازدواج شکست­خورده، رفتار تکانشی، قماربازی، ولخرجی، پرخوری، سوء‌مصرف مواد، رفتارهای جنسی پر خطر و غیرطبیعی، رانندگی­های بی پروا، گرایش به خودکشی، رفتارهای هیستریک و نمایشی، رفتارهای خودآسیب زننده تکانش­وری، خودویرانگری، رفتارپرخاشگرانه همه و همه از مشخصه­های افراد مبتلا به BPD می­باشد (انجمن روانپزشکی آمریکا، ۱۹۹۴).

این افراد، حساسیت زیادی نسبت به شرایط محیطی دارند. آنها ترس شدیدی در رابطه با طرد شدن و رها شدن از جانب کسانی‌که دوستشان دارند احساس می­کنند. از این‌روست که حتی احساس طردشدگی را در حین مواجهه با یک جدایی کوتاه‌مدت منطقی از جانب دوستان و افراد محبوبشان تجربه می‌کنند. از نظر آنها طرد شدن به‌‌طور تلویحی به این معناست که آنان بد هستند. به همین سبب از تنها شدن نفرت دارند و تمام سعی خود را می­کنند تا با دیگران بیامیزند و همنشینی با هر فردی ولو نامطلوب را به تنها بودن ترجیح می­دهند و غالبأ از احساس تنها بودن و پوچی می­نالند و اظهار می­کنند که اکثر اوقات غمگین هستند. کوشش‌های بی‌وقفه‌ی آنان برای اجتناب از طرد شدن و رهاشدگی، ممکن است شامل اعمال تکانشی همچون آسیب‌زدن به خود یا رفتارهای انتحاری باشد. ممکن است این احساس را داشته باشند که با آنها به طور غیرمنصفانه­ای بدرفتاری شده است و یا احساس بی‌حوصله‌گی و تهی بودن کنند. این علایم زمانی حادتر می‌شود که در انزوا قرار گرفته و حمایت لازم را از طرف دیگران دریافت نکنند. امکان دارد براي رفع کسالت و بی­حوصلگی به رفتارهاي تکانشي مانند ولخرجي­هاي نسنجيده، رانندگي بي­پروا، پرخوري، يا حتي دزدي از فروشگاه ها بپردازند. هيجان ناشي از اين فعاليتها آنها را سرزنده مي­کند. آنها برای برقراری ارتباط با سایرین تلاش زیادی به خرج می­دهند اما سماجت بیش از حد آنها معمولاً نتیجه عکس می­دهد و موجب طرد شدن بیشتر از جانب سایرین می­گردد.

این افراد به‌دلیل دارا بودن تفکر «همه یا هیچ» آدم‌های اطرافشان را تماماً دو‌قطبی می­بینند. از اینرو ممکن است در یک موقعیت فردی را «بسیار دوست‌داشتنی» و در موقعیتی دیگر به خاطر یک سر زدن یک رفتار ناخوشایند ناچیز همان فرد را «بسیار بی‌رحم» قلمداد کنند. بنابراین دنیای آنها سیاه و سفید است؛ و نقطه تعادل و خاکستری­گونه­ای در زندگی­ آنها وجود ندارد. از نظر آنها آدم‌ها یا خیلی خوبند یا خیلی بد. از آنجایی که احساسات آنها بین علاقه شدید و نفرت در نوسان است در نتیجه روابط عشقی کوتاه مدت، تکراری و پرآشوبی را تجربه می­کنند. از میان فیلم­های داخلی ساخته شده که از فیلم «جاذبه مرگبار» کپی­برداری شده است می­توان به فیلم «زندگی خصوصی» محمدحسین فرح­بخش اشاره کرد که در آن هانیه توسلی نقش یک فرد مبتلا به BPD را ایفا می­کند. اما متأسفانه این کارگردان در پرداختن به شخصیت BPD موفق عمل نکرده است.

راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات ذهنی چاپ چهارم تجدید نظر شده DSM-IV-TR اختلال شخصیت مرزی را چنین شرح می دهد: الگوی فراگیر بی ثباتی در روابط فردی، خودانگاره، عواطف و تکانشگری آشکار است که در اوایل بزرگسالی آغاز شده و در زمینه های گوناگون وجود دارد و با پنج مورد (یا بیشتر) از موارد زیر مشخص می‌شود:

-کوشش‌های مهارگسسته برای اجتناب از طرد یا رهاشدگی واقعی و یا خیالی

-الگویی از روابط بین فردی بی‌ثبات و افراطی که با نوسان بین دو حد آرمانی کردن و بی ارزش نمودن مشخص می‌شود

-آشفتگی هویت: بی‌ثباتی بارز و مستمر خودانگاره یا درک خویشتن

-تکانشوری دست‌کم در دو زمینه که بالقوه خود آسیب‌زننده هستند

-رفتار خودکشی، حرکات بیانگر و یا تهدید به خودکشی به صورت مکرر، یا رفتار خودآسیب زنی مکرر

-بی ثباتی در حالت عاطفی به صورت واکنش‌پذیری خلقی آشکار

-احساس مزمن پوچی

-نامتناسب بودن و شدید بودن خشم یا دشواری در تسلط بر خشم

– بروز افکار بدگمانانه (پارانوئید) یا علائم شدید تجزیه‌ای به‌صورت گذرا در مواقع فشار روانی