رفتار درمانی چیست و چگونه به کمک اوتیسم می آید؟

رفتار درمانی کودکان اوتیسم یکی از درمان‌های کاربردی است که مهارت‌های لازم را به کودکان مبتلا به این اختلال یاد می‌دهد. اختلال اوتیسم یا درخودماندگی یک اختلال شایع در کودکان می‌باشد. این بیماری با نشانه‌های کلی فقدان مهارت‌های اجتماعی، رفتاری، عاطفی و حرکات تکراری مشخص می‌شود و علائم آن از سنین پایین مشهود است.

بیماری اوتیسم، هنوز درمان قطعی ندارد و روانشناسان درصدد هستند تا با روش‌های مختلف، مهارت‌های از دست رفته در این کودکان را آموزش دهند؛ به این صورت که آنان بتوانند به حداکثر تعامل اجتماعی و رفتاری دست یابند. رفتار درمانی کودکان اوتیسم یکی از اثربخش ترین درمان‌ها محسوب می‌شود.

رفتار درمانی سعی می‌کند تا با استفاده از اصول شرطی سازی، رفتاری را آموزش داده یا جایگزین رفتار غلط کند. یکی از ویژگی‌های کودکان اوتیسم، رفتارهای محدود ارتباطی و رفتارهای تکراری است. رفتار درمانی سعی دارد که با شرطی سازی کلاسیک و عامل، گستره رفتارهای کودک را افزایش داده و سطح مهارت‌های او را بالا ببرد.

البته بسیار مهم است که والدین، کاملا با اوتیسم و نشانه‌های آن در سنین مختلف آشنا باشند و دائما فرزندشان را توسط روانشناسان بررسی کنند تا بهترین و سریع ترین روش‌های درمانی برای عزیزشان فراهم گردد. نحوه برخورد و رفتار با کودک اوتیسم نیز باید به والدین آموزش داده شود.

هرچه تشخیص و درمان زودتر اتفاق بیافتد نتیجه بهتری خواهد داشت. عدم پذیرش والدین در مورد این مسئله که فرزندشان شبیه فرزندان عادی نیست، بزرگترین مشکل در درمان و بهبود کودکان اوتیسم محسوب می‌شود. شناسایی نشانه های اولیه اوتیسم توسط خود والدین نیز امکان پذیر است اما پس از شک اولیه حتما باید به روانشناس مراجعه کنید تا تشخیص قطعی داده شود.

انواع معمول رفتار درمانی در کودکان اوتیسم

سه روش عمده رفتار درمانی که برای آموزش مهارت‌های کودکان اوتیسم وجود دارد را بیان میکنیم و سپس به روش‌هایی جهت توسعه و رشد استعدادهای کودک اوتیسمی میپردازیم. کارکرد بیمار اوتیسم در بزرگسالی با چنین درمان‌هایی در کودکی بسیار بهتر خواهد بود:

برای مطالعه‌‌ی مقاله‌ی توانایی خارق‌العاده‌ی مبتلایان به اتیسم کلیک کنید.

1. تحلیل رفتار کاربردی (ABA)

پرکاربردترین نوع مداخله رفتاری برای اوتیسم، تحلیل رفتار کاربردی یا ABA است که حدود 50 سال قدمت دارد. این رویکرد علمی ساختار یافته، مهارت های بازی، ارتباطات، مراقبت از خود، مهارت‌های تحصیلی و مهارت‌های زندگی اجتماعی را به کودک آموزش داده و می‌تواند رفتارهای تکراری و مشکل دار کودک اوتیسم را کاهش دهد.

هدف ABA، برگرداندن کودکان اوتیسم به جمع عادی و افزایش توانایی والدین در کمک به بهبود فرزندشان است. همچنین آموزش و ایجاد مهارت‌های جدید در زمینه زبان و ارتباط، رفتارهای اجتماعی، افزایش رفتارهای مطلوب و کاهش رفتارهای نامطلوب، برخی دیگر از اهداف تحلیلی رفتار کاربردی است.

در این روش یک درمانگر مهارت‌ها را به اجزای سازنده آن تقسیم کرده و از طریق تکرار، تقویت و تشویق، به کودک کمک می‌کند تا آن‌ها را یاد بگیرد. درمانگر در این روش با مشاهده توانایی‌های کودک، چیزی که برای او مفیدتر و بهتر است را کشف کرده و آموزش می‌دهد.

2. رفتار درمانی زبانی (VBT)

در این نوع رفتار درمانی چگونگی برقرار ارتباطات هدفمند به صورت بدون کلام را به کودکان آموزش می‌دهند. کودکان یاد می‌گیرند که چگونه از کلمات به صورت کاربردی و عملی استفاده کرده و پاسخ مطلوب را دریافت کنند. رفتار درمانی زبانی قصد دارد کودکان را فراتر از اسم‌ها و نشانه‌ها برده و با آموزش زبان و ژست‌های بیانی به آن‌ها کمک کند تا بیان درخواست‌ها و نیازهای خود را یاد بگیرند.

در این روش درمانگر بر اساس ترجیحات کودک محرک‌هایی مانند غذا، فعالیت‌ها یا اسباب بازی‌ها ارائه می‌دهد تا علاقه و توجه او را جذب کند. سپس کودکان را تشویق می‌کند تا خواسته خود را بیان کرده و از هر نوع ارتباطی، نتیجه مثبت دریافت کنند. نوعی شرطی سازی عامل، در دستور کار این روش قرار دارد.

3. رفتار درمانی شناختی (CBT)

رفتار درمانی شناختی برای مبتلایان به اوتیسم با درجه خفیف تر استفاده می‌شود. هدف از این روش این است که عاملان و محرک‌های رفتار کودک را کشف کرده و او را ترغیب کنند تا آن‌ها را بازیابی و بازسازی کرده و رفتار صحیح را جایگزین آن کنند.

در CBT، درمانگر پاسخ‌های عملی را برای کودک ارائه می‌دهد. وقتی کودک ببیند که پاسخ‌های او نادرست است، سعی می‌کند مانند درمانگر عمل کرده و با تمرین، رفتارش را بهبود دهد.

دیگر درمان‌های رفتاری طیف اوتیسم، بیشتر به توسعه مهارت‌های کودک می ‌پردازد و نه آموزش مهارت‌هایی که در آن‌ها فقدان دارد. برخی از آن‌ها شامل موارد زیر هستند:

1. درمان روابط رشد محور و مبتنی بر تفاوت‌های فردی که در آن درمانگر، والدین و کودک در فعالیت‌هایی درگیر می‌شوند که کودک از آن لذت می برد.
2. مداخله رشد ارتباطی که یک رویکرد خانواده محور در درمان اوتیسم است و هدف آن بهبود روابط عاطفی و اجتماعی برای رشد روابط معنی دارتر مثل تشکیل پیوندهای عاطفی و به اشتراک گذاری تجربیات شخصی می‌باشد.
3. گروه‌های مهارت اجتماعی، به کودکان کمک می‌کند تا در زبان هدفگرا و مشکلات مربوط به دنیای واقعی با همسالان خود بحث کرده و آن‌ها را مدیریت کنند.

تکنیک‌های رفتار درمانی در اختلال اوتیسم

در رفتار درمانی تکنیک‌های بسیار متنوعی وجود دارد که به کمک آن‌ها می‌توان کودک را در تعاملات بین فردی درگیر کرد و نقایص زبانی، اجتماعی و ارتباطی را تا حد بسیاری برطرف نمود. ما در ادامه به چند مورد از مهم‌ترین تکنیک‌های رفتار درمانی برای اختلال اوتیسم اشاره کرده‌ایم:

1. تقویت مثبت

تقویت مثبت ساده‌ترین تکنیک رفتاردرمانی برای بهبود مشکلات رفتاری کودکان است. در این روش درمانگر رفتار مطلوب را آموزش می‌دهد و بلافاصله پس از اینکه کودک آن را تکرار کرد، محرک خوشایندی را در اختیار او خواهد گذاشت.

برای مثال ممکن است وقتی درمانگر می‌بیند که کودک در ارتباط رو در رو پاسخ‌های مناسبی می‌دهد با گفتن جملاتی مثل ” آفرین، ادامه بده” و دادن پاداش‌هایی مثل یک خوراکی خوشمزه او را تشویق ‌نماید تا رفتار خود را ادامه دهد و بیش از پیش آن را تکرار کند.

2. تقویت منفی

تقویت منفی یکی مؤثرترین روش‌های شکل‌ دهی رفتار است که در درمان مبتلایان به اوتیسم به کار می‌رود. در این روش تلاش می‌شود تا پس از مشاهده رفتار مطلوب در کودک یک عامل آزاردهنده در جهت ایجاد رضایت بیشتر او از محیط حذف شود.

برای مثال ممکن است کودک از یک شیء خاص خوشش نیاید یا مثلاً در برابر صداهای بلند واکنش نشان دهد. در این شرایط از او می‌خواهیم که به گونه صحیح رفتار کند تا آن عامل ناراحت کننده را برای او برطرف نماییم. به کارگیری این تکنیک به طور منظم در جلسات درمان کمک می‌کند تا کودک اوتیستیک بتواند خواسته‌های خود را در ارتباطات رو در رو به درستی مطرح نماید و رفتار صحیح را سریع‌تر فرابگیرد.

3. تعمیم رفتار

ممکن است کودک در جلسات درمان به خوبی عمل کند اما وقتی در محیط خانه یا سایر موقعیت‌ها قرار می‌گیرد، نتواند رفتارهای آموخته شده را تکرار نماید. در این شرایط اغلب والدین از عدم پیشرفت درمان شاکی می‌شوند و درمانگران را تحت فشار قرار می‌دهند. متخصصان برای غلبه بر این مشکل از تکنیک تعمیم رفتار استفاده می‌کنند.

در این روش پس از اینکه کودک یک رفتار خاص را در جلسه درمان به خوبی یاد گرفت درمانگر تلاش می‌کند او را در موقعیت‌های دیگری قرار داده و از او بخواهد آن رفتارها را تکرار نماید.

برای مثال وقتی درمانجو یاد می‌گیرد یک گفت و گوی ساده مثل سلام و احوالپرسی را پیش ببرد، درمانگر از او درخواست می‌کند تا در خارج از اتاق درمان نیز آموزش‌های مربوطه و تمرین‌های انجام شده را انجام دهد تا یادگیری به سایر موقعیت‌ها نیز تعمیم داده شود. تعمیم رفتار نیازمند مشارکت والدین و پیگیری تکالیف درمانی مطرح شده در هر جلسه است.

4. تکنیک اقتصاد ژتونی

اقتصاد ژتونی از جمله روش‌های بسیار مؤثر در رفتار درمانی است که اکثر کودکان از جمله کودکان مبتلا به اختلال اوتیسم به خوبی به آن واکنش نشان می‌دهند. در این روش برای اینکه رفتار خاصی را در کودک شکل بدهیم به او می‌گوییم هر بار که این کار را انجام دهد به او یک ستاره یا کارت صد آفرین و مواردی از این قبیل هدیه می‌دهیم. هر وقت تعداد این ستاره‌ها به عدد خاصی برسد کودک یک جایزه از پیش تعیین شده را دریافت خواهد کرد. روش اقتصاد ژتونی به درمانگران کمک می‌کند تا بتوانند علاوه بر تقویت رفتار، استمرار آن را نیز تسهیل کرده و تأثیرات بلند مدتی را ایجاد نمایند.

5. تکنیک محو کردن محرک‌ها

در اختلال اوتیسم فرد به طور نامناسبی تحت تأثیر محرک‌های بیرونی قرار دارد و الگوی نامناسبی از تقلید را نشان می‌دهد. در این شرایط استفاده از تکنیک محو کردن به درمانگران کمک می‌کند تا به جای پاسخ‌های تکراری قبلی پاسخ‌های جدیدی را در درمانجو مشاهده نمایند.

برای مثال کودک به خاطر تقلید مفرط یاد گرفته است که در جواب پرسش “حالت چطوره”  به جای پاسخ گویی همین جمله را تقلید کرده و مکرراً بگوید حالت چطوره.. حالت چطوره…در این شرایط درمانگر ابتدا پاداشی بیرونی نظیر یک شکلات را برای کودک در نظر می‌گیرد.

سپس او را روی صندلی نشانده و از او می‌پرسد ” حالت چطوره” قبل از اینکه کودک شروع به تکرار این جمله کند درمانگر تن صدای خود را بالا برده و با صدای بلند می‌گوید “خوبم” این کار باعث می‌شود که کودک پاسخ دوم یعنی جواب سؤال را تکرار کند. به محض اینکه او پاسخ درست را تکرار کرد درمانگر پاداش را در اختیار او قرار می‌دهد که این کار منجر به تداوم یافتن این پاسخ می‌شود. البته برای تثبیت این رفتار درمانگر باید بارها و بارها تمرین‌هایی نظیر این را با کودک تکرار نماید.

درنتیجه لازم است که برای درمان کودک مبتلا به اوتیسم صبور باشید و برای ایجاد تغییرات مثبت هرچند کوچک در زمینه ارتباط و کلام ارزش قائل باشید؛ چراکه این تغییرات اغلب با تمرین بسیار درمانگر به دست می‌آیند و برای پایدار ماندن به مشارکت والدین نیاز دارند. مشاوره کودک به والدین کمک می‌کند که بهترین برخورد را در این زمینه داشته باشند.