شخصیت یا شاکله در روانشناسی اسلامی

وقتی صحبت از روانشناسی میشود قطعا ابتدا به تعریف آن می پردازیم “علم مطالعه رفتار و علل آن” ،باید بگم که این تعریف تنها در حیطه تجربه است و چیزی جز بررسی رفتار های پراکنده نیست چه بسا این پراکنگی ذهن برای عالم هم یک آشفتگی به بار می آورد.

در نتیجه این گفتار ما نیاز به ارائه یک بینش کلی داریم که بین رفتار های مورد مطالعه یک نوع انسجام ارتباط و نظم و هماهنگی ایجاد کند . به طب این بینش بنا به ماهیت خود ،از منشا فرا تجربه نشات میگیرد ، چرا که تجربه اساسا جزنگراست و بیش نظری گاها کل نگر  واز جایگاهی بالاتر انسان و رفتار های او را نظاره میکند.

نظریه پردازان شخصیت تلاش کردند تا تعبیری جامع ارائه کنند اما این تلاش ها علی رغم وجود تفاوت های عمیق در نوع بینش ها در یک مفهموم مشترک هستند و آن کوشش برای وحدت بخشیدن بین پیدیده های رفتاری است.

تلاشی که برای دید کلی ،از نقطه ایی بالاتر و فراتر از تجربه محض پدیده های رفتاری باشد در اصل ماهیتی فلسفی و عقلی دارد.

نظریه های شخصیت هرچند که با پدیده های محسوس سروکار دارد اما خود ماهیتا دارای جنبه کلی است وفی نفسه قابلیت ترجبه حسی را ندارد و علت اصلی در عدم توانی رد یا اثبات قطعی پدیده نظریه ها از این ویژگی نشات میگیرد. چرا که نظریه های شخصیت خود قابلیت تجربه حسی ندارد بلکه تنها می توانند مورد داوری با محک تجربه حسی قرار بگیرند.

در این نوشتار نظریه های شخصیتی بیان میشود که ماهیتا تجربی نیست و ضرورتا فلسقی هم نمی باشد و منشا آن تعالیم اسلام است. ویژگی این بینش کلی به شخصیت این است که همچون منبع آن تجربه محض نیست ولی پدیده های روانی آن قابلیت داوری تجربی دارد و هرچند که در سطحی فراتر از تجربه بیان می شود ولی متعلقات ان دارای ماهیتی تجربی است.

تعریف شخصیت

علی رغم این که موضوع شخصیت از مسائل مهم روانشناسی است تعریفی واحد که مورد پذیرش اکثریت روانشناسان باشد ندارد.

مفهموم شخصیت با توجه به دیدگاه روانشناسان به انسان و رفتار او متغییر است و تا کنون تعاریف متفاوتی از آن ارائه شده است که به دومورد  آن که میتواند دو طیف از بینش روانشناسان به انسان را نشان دهد اکتفا می کنیم.

در یک طیف اصالت به جهان درون انسان داده میشود و رفتار ها را در سایه این بینش تفسیر میکند.

و در طیف دیگر که بینشی رفتار گرا است عالم درون انسان را غیر قابل مطالعه میداند و همه چیز را در رفتار ،و واکنش های او در محیط تحلیل و تبیین میکند.

در ذیل طیف اول از تعریف آلپرت یاد میکنیم که شخصیت، سازمان پویای فرد شامل آن دسته از سیستم های روان_تنی است .

ویژگی های تعریف شخصیت در نظر آلپرت

• شخصیت درونی و تعیین کننده رفتار و افکار انسان
• قرار گرفتن رفتار های پراکنده انسان در مجموعه واحد که مفسر همه رفتار هاست
• تاثیر اندام فیزیکی از روح و متقابلا روح بر جسم که شخصیت شامل این عمل متقابل است

این جنس تعاریف شدیدا مورد اعتراض رفتارگرایان قرار گرفت، مثلا اسکینر از سردمداران رفتارگرایی شخصیت را از حیطه علم روانشناسی خارج دانسته و قابل مطالعه علمی نمیداند و درباره آن چنین می گویند که  روش او در تحقیقات و مطالعه قابل اندازه گیری و قابل مشاهده بودن است و تا زمانی که نتوانیم وجود و عدم و چگونگی این مفاهیم را بفهمیم هرگز در شناسایی رفتار ادمی موفق نخواهیم بود.

والتر میشل با تجلی این بینش شخصیت را این گونه تعریف میکند”الگوهای مشخص رفتار (هیجانات و افکار) که سازگاری هر فرد را در مابل محیط زندگیش می سازد” که تعریفی کاملا عینی و دارای مفایم تجربی است.

از این مقایسه نتیجه می گیریم که تعریف شخصیت مانند بسیاری ار مفاهیم دیگر بر اساس بینش فلسفی و جهان شناختی است .حال با توجه به غیر تجربی دانستن منشا شخصیت در این نوشتار دیدگاه اسلام را به عنوان یک ایدئولوژی و جهان شناسی درباره شخصیت مورد مطالعه قرار می دهیم.

شاکله

قرآن کریم در آیه 84 سوره اسری از منشا عمل انسان با عنوان شاکله یاد میکند. با توجه به مفهموم شخصیت در روانشناسی و این تعریف می توان شاکله را معادل مفهوم شخصیت دانست .شاکله دارای معانی لغوی مختلفی است از جمله نیت ،خق و خوی ،حاجت و نیاز ،مذهب و طریق هیئت و ساخت و از آنجایی که تمامی معانی فوق زیر بنای رفتار انسان قرار میگیرد . میتوان گفت شاکله بر تمام معانی ذکر شده قابل تطبیق است ، به عبارت دیگر شاکله عبارت است از مجموعه نیات،خلق و خوی،حاجات،طرق و هیئت روانی انسان.

نیت

در لغت به معنی قصد و عزم قلب و در اصطلاح به تصمیم آگاهانه برای انجام یک عمل اطلاق میشود.امری درونی است وعمل ،ثمره و حاصل آن است  و با توجه به سخن امام علی (ع) ” نیت زیربنای عمل و عمل ثمره نیات است” میتوان گفت مبحث نیت یا انگیزه و تصور انجام یک عمل از انجام آن جداست. این کلمات به وضوح دوگانگی عمل و نیت را مشخص میکند برای رفتار گرایانی که میگویند هرچه هست عمل و رفتاراست. در باب اصالت نیت با توجه به سخن امام صادق (ع) که می فرمایند “همانا نیت همان عمل است” اصالت نیت در مقابل عمل را نشان می دهد یعنی هر آنچه در رابطه با اعمال وجود دارد و منشا و مبدا آن است ،نیت است. و مولوی که انسان را تماما فکر میداند و مابقی را استخوان و ریشه به اصالت اندیشه در مقابل عمل تاکید میکند.

قصد انجام یک عمل با تصور و تخیل امکان پذیر نیست ،قصد انجام و بروز یک رفتار ناشی از ساخت هیئت روانی خاص هر فرد است . همان گونه که بسیاری از نیت ها حتی در خیلی از ذهن ها صادر نمیشود به قولی فکر این کار را هم نمیتوانند به مخیله خود راه بدهند.

به قول علامه مجلسی نیت محصول حالت های نفسانی است که بسیاری از عناصر آن از تصور و تفکر انسان خارج است و تصیح این هیئت از طریق مراقبه های بسیار و تلاش و مجاهدت های فراوان صورت می گیرد.

خلق و خوی

عبارت است از مجموعه صفات روانی انسان که معمولا در ارتباط او با اشیا و اشخاص بروز پیدا میکند. و عموما محصول دو عامل مزاج و ترکیب بدنی و اوضاع و احوال درونی است .

با توجه به توضیحات علامه طباطبایی در تفسیر المیزان ، ویژگی های روانی و جسمانی باهم ارتباط دارند. همانطورکه برخی مزاج های سریع ترعصبانی شده و میل به پرخاشگری دارند و برخی که میل بیشتری به غذا یا جفت دارند .گویی نفس انسان با کوچک ترین عامل  به مقتضیات طبع خود کشیده و تحریک میشود. و در برخی موارد اوضاع و احوال محیطی که انسان به آن عادت دارد بر اعمال او تاثیر میگذارد مثل وقتی که رفتاری خارج از آداب و رسوم وی است و ازانجام آن خود را باز میدارد.

پس خلق و خو از یک سو محصول وراثت و محیط است و از سوی دیگر تحت تاثیر اختیار این مجموعه هیئت و حالت نفسانی انسان را می سازد.

حاجت و نیاز

نیاز یکی از زیربناهای رفتاری انسان است که به دودسته نیاز های فیزیولوژیک و نیاز های روانی تقسیم می شود .نیازهای فیزیولوژیک در اثر بهم خوردن تعادل شیمیای بدن به وجود می آید ودر اساس انسان ثابت است. هرچند که آموختنی نیستند اما در نحوه ارضا و برخورد با آن ها کاملا آموختنی و بسته به نوع شخصیت و شاکله افراد دارد همچنین نحوه برخورد و ارضا در آحاد بشر ثابت نیست ،از نوع تفاوت در شخصیت است نه در نیاز . در نتیجه نیاز های فیزیولوژیک از دوبعد روانی و فیزیکی تشکیل می شود و نحوه بروز و ارضا بعد روانی نیاز ها بسته به هیئت روانی انسان دارد.

نیاز های روانی شامل نیازهای روانی غیر اکتسابی مثل نیاز به امنیت و تعلق داشتن و نیازهای اکتسابی که در جوامع و افراد متفاوت است مثل پرخاشگری و صلح جویی ،وابستگی تام به هیئت روانی انسان دارد و میزان بروز ونحوه ارضا و طرز تلقی آن به تناسب ساخت روانی درهر فرد متفاوت است.

مذهب و طریق

مذهب به عبارت جامعی به روش و برنامه ایی که یک فرد در زندگی خود انتخاب کرده و جهان و آینده و گذشته را بر اساس آن تفسیر میکند و دارای دو بعد جهان بینی و ایدئولوژی است میگوییم .دین معمولا با آموزش های محیطی و اجتماعی شکل میگیرد و باورها را شکل میدهد اما این نکته را فراوش نکنیم که پذیرش القائات بدون وجود زمینه های مناسب روانی ممکن نیست . دین انسان بر مبنای نیازهای فطری انسان شکل می گیرد هرچند که محتوای آن تطابق کامل با فطرت انسان نداشته باشد . به این ترتیب دین بر اساس ساخته اولیه روانی انسان شکل گرفته و موجب ساخت هیئت روانی خاصی میشود که انسان را وادار به اعمال خاصی میکند.

هیئت و ساخت

باتوجه به تحلیل معانی چهارگانه فوق دیدیم که تمامی آن ها به چگونگی ساخت هیئت روانی انسان ارجاع داده میشوند. هیئت روانی انسان مجموعه واحدی است که نیات از آن برمیخیزد ،خلق و خو حاصل آن است مذهب بر اساس آن پذیرفته شده و خود موجب شکل پذیری آن می شود و در آخر نیازها در بروز و ظهور خود متاثر از آن است.

حال با تجمیع همه این مطالب شاکله را میتوان این گونه تعریف کرد“:ساخت وهیئت واحد روانی انسان که در اثر تعامل وراثت محیط و اختیار شکل گرفته،به گونه ایی که محرکات محیطی منطبق با خود تفسیر کرده و در مقابل آنها به شیوه ایی خاص پاسخ می دهد.”

برای تایید و تاکید این تعریف می توان به آیات 82 تا 83 سوره مبارکه و تفسیر آن رجوع کرد. در این آیات به یک پیام و محرک واحد ،گقران کریم ” توسط دو گروه مومن  کافر به اقتضای شاکله خود به تفسیر متفاوت و در نتیجه به دو شیوه متفاوت در مقابل آن عکس العمل نشان داده شده.

و اشاره ایی کنیم به  تفسیر علامه طباطبایی که به سوال تفاوت گذاشتن بین دو گروه کافرین و مومن و پاسخ پیامبر از طرف خدا میپردازد که می گوید ما تفاوتی قائل نشدیم هرکس اعمالش  از شاکله اش  صادر میشود  آن کس که شاکله معتدلی دارد به سمت حق و عمل صالح هدایت می شود و برخورداری او از دین آسان است و آن فردی که شاکله ظالم و سرکش دارد هم میتواند به سمت حق و دین برود ولی برای او دشوار تر است.  و خداوند به شاکله ها اگاه است و میداند هرکس چه شاکله ایی دارد.

شکل گیری شاکله در دوران جنینی

انسان رشد صعودی خود را از دوران جنینی آغاز میکند و خداوند انسان را موجودی خاکی از خاک یا ماده می نامد که در طی تحولاتی که میگذراند و مراحل رشد را که طی میکند به مرحله ایی میرسد که لیاقت پذیرش روح خدایی را پیدا میکند و روح در او دمیده می شود این مراحل چهارگانه را در آیات سوره مومنین میتوان مشاهده کرد. و در این نوشتار به بررسی دقیق تر این مفاهیم می پردازیم.

نطفه

در لغت به معنای اندکی آب در ظرف یا دلو است.به ماده ترشح شده از دستگاه تناسی زن ومرد یا به ما حصل ترکیت سلول های جنسی هم نطفه گفته میشود.

سلول جنسی ماده یا اوول سلول نسبتا بزرگی است که هر 28 روز یکبار به درون لوله شیپوری می افتد و پس از طی مسیر لوله به داخل رحم می رسد . سلول جنسی نر یا اسپرماتوزوئید بسیار کوچک و متعدد است و در هنگام لقاح به سرعت خود را به داخل رحم و لوله شیپوری به اوول می رساند و با وارد شدن به یکی از آنها باعث باروری اوول میشود. به اوول بارور شده تخمک یا زیگوت می گویند. با توجه به معنی لغوی نطفه ، این لغت شامل معانی اسپرومازوئید و اوول میشو و در واردی از ایات در معنی زیگوت به کار میرود.

مقصود ار محلی استوار در آیات در مرحله اول ، محل لقاح یعنی لوله شیپری است که دارای ویژگی خاص که باعث جلوگیری از ساقط شدن تخم در روزهای اولیه قبل از تقسیمات اولیه می شود که باعث فراهم سازی جنین برای تغذیه از رحم میشود.

علقه

علقه به معنی چسبیدن و تمسک به چیزی و یا زالو است . و در تعریفی دیگر خون بسته و چیزی است که فرزند از آن به وجود می آید. با توجه به ریشه لغوی معنای علقه مشخص میشود جنین به شکل توده سلولی وارد رحم میشود و قبل از اینک دارای جفت شود از بند ناف تغذیه کرده و مثل زالو به دیواره رحم می چسبد بعد از این مرحله جنین شروع به رشد میکند.

مضغه

به معنی تکه گوشت است  به نقل از پیامبر میتوان از آن به نام قلب نام برد . در قران به مرحله قبل از پیدایش استخوان در جنین مضغه می گویند بعد از این مرحله به نقل از قران استخوان ها شکل میگیرد و به وسیله ماهیچه ها پوشانده میشود و بعد آن جنین اماده پذیرش روح میشود.

انشا

نش و النشا به معنی احداث یک چیز و پرورش آن است و از این لغت به معنی پیدایش ابر در آسمان و دگرگون شدن آن هم آمده است . برای تبیین بهتر این موضوع که با عنوان “روحی” یا “روح من “در قران آمده و چگونگی ارتباط آن با جنین و خلق آن،  نظریه حرکت جوهریه ملاصدرا را از زبان شهید مطهری بیان میکنیم.

استاد مطهری با تعاریف  و نقل قول از افکار عموم و اشعار سعی میکند تا فکر مخاطب را به نوع ارتباط روح  با بدن مانوس سازد که آیا روح و بدن از هم مجزا هستند یا هردو یک چیز هستند و هرکدام جهتی از آن را بیان میکنند به عبارتی انسان موجودی دوگانه است یا یگانه؟ برای پاسخ این سوال به نظریه حرکت جوهریه ملاصدرا اشاره میکنیم .

جوهره ماده در سیر تحول رو به ماورا ماده یا ماورا طبیعیت در حرکت است در این حرکت روح که غیر مادری است از دل ماده نشات گرفته و به تجرد وغیر مادی شدن کامل حرکت می کند.به عبارتی این ماده است که تبدیل به روح یا ماورا ماده می شود.

در مقاله اصالت روح میخوانیم که مبدا تکون نفس ماده جسمانی است و ماده میتواند موجودی ماوراطبیعه را پرورش دهد و بین طبیعت و ماورا دیوار و حائلی نیست و مانعی برای تبدیل موجود ماد یبه غیر مادی در مراحل تکاملی وجود ندارد.

در نتیجه میتوانیم بیان کنیم که بین روح و جسم نه تنها دوگانگی وجود ندارد بلکه دارای نوعی وحدت که در طول حیات دنیوی بشر او را تبدیل به موجودی دوبعدی میکند. بعد روحانی و جسمانی و این دو ازهم غیر قابل انفکاک است مگر در زمان مرگ که روح جسم را ترک میکند.

به اعتبار این نظریه انشا عبارت است از برآوردن روح از بطن جسم. وجود این تفاوت جوهری بین انسان و سایر حیوانات باعث اختصاص مرتبه ایی خاص به انسان شده به گونه ایی که مسجود ملک باشد این ویژگی در روان شناسی اسلامی دارای جایگاه ویژه ای است.

در نظریه داروین که امروزه به منزله یک اصل در روانشناسی کلاسیک و معاصر پذیرفته شده و به حیطه ویژگی های انسان تسری داده میشود ما می خوانیم که انسان حیوانی است که در کم و کیف با دیگر حیوانات تفاوت دارد . وجود ویژگی نام برده شده در نوشتار فوق میتواند بسیاری از این نوع تحلیل های روانشناسی را زیر سوال ببرد. چرا که امروزه در روانشناسی انسان به مثابه حیوان برتر است  یعنی همان ماهی و پرنده که دارای ویژگی های عالی تر شده و تفاوت عمده او با دیگر حیوانات گسترش توانایی های است.

در قسمتی از کتاب روانشناسی آموختن دکتر صناعی پرورش را تنها در آموزش میبیند آموزشی که در انسان تفاوتش با حیوان این است که تنها میتواند چیز های بیشتری را یادبگیرد. ولی در دیدگاه اسلامی انسان موجودی است با دستمایه های بسیار غنی و اساسی که باید در شناخت شخصیت و شاکله او توجه خاصی کرد.

شکل گیری شخصیت بعد از تولد

انسان به همراه سرمایه های اولیه ایی که شامل سیستم عصبی خاص، سیستم هورمونی مناسب و یاری عضلات و استخوان ها و گیرنده های حسی تامل خود را با محیط آغاز میکند که به کرات در مباحث روانشناسی گفته شده . دردیدگاه اسلامی علاوه بر این سرمایه ها انسان  با ساخت روانی اولیه ایی که در اصطلاح به آن فطرت می گویند متولد میشود. مجموعه ایی از دانش های غیراکتسابی که به آن دانش های فطری می گویند و در نوع حیوانات به این نوع دانش دانش غریزی میگوییم مثل لانه سازی در حیوانات و غریزه مادری در انسان که برخلاف حیوانات که محدودیت استعداد یادگیری دارند در نوع انسان تحولات زیادی دیده است.

یکی از این دانش های فطری انسان پذیرش خداوند به عنوان افریننده واحد است که به روشنی مورد تاکید اسلام قرار دارد. ولی برای اثبات آن به مواردی اشاره مختصر می کنیم .

اعتقاد به معبوداز گسترده ترین اعتقاد مشترک بشر است از زمانی که او اعتقاد به اشیایی به عنوان خالق داشت و در مقابل آن ها احساس کوچکی میکرد که غلارغم  تبلیغات گسترده برای نابودی این اعتقاد و گرایش موفق نشدند به دلیل این شکست اثبات میشود که این گرایشی اکتسابی بوده و نمیتوان با حذف و تغییر  شرایط نمیتوان آن را نابود کرد و امروزه اعتقاد به معبود به عنوان امری غیر اکتسابی پذیرفته شده است.

همانطور که پیامبر میفرماید “هر مولودی با فطرت متولد میشود سپس با تعلیم دین خاص خود را یاد میگیرد”.یا نقل قولی ازپرسش و پاسخ خداوند و حضرت موسی که اشاره بر سرشت توحیدی اطفال میکند.

وجود عقل نیز از دیگر توانایی های بالقوه انسان است که به انسان در تشخیص قضاوت و ارزیابی و مقایسه پدیده ها و در مفاهیم کمک میکند. که به این عقل به تعبیر اما علی (ع )عقل مطبوع گفته میشود. وجود این توانایی بسیاری از تحلیل ای روانشناسی را زیر سوال میبرد . براساس این دیدگاه انسان ورای محرک و داده ها درای قوه قضاوت مسقل است که میتواند ارزیابی ورای انچه محیط عرضه میکند داشته باشد که این نکته در مقابل دیدگاه رفتارگرایی و روانکای قرار میگیرد.

برای انسان مذکور رشدی بعد از تولد در محیط ممکن نیست بلکه او همواره درروندی پیوسته با محیط تعامل و دادوستد دارد و محیط علاوه بر ارگانیزم انسان از نظر روانی و شخصیتی انسان را تغذیه میکندو محرک های محیطی دربیدارسازی دانش های فطری و قواعد عقلی و تبدیل آنها به فعل کمک میکند..محرک هیا محیطی به وسیله انسان دریافت وبعد از سازمانبندی واکنش های جدی را بروز میدهد. درک مفاهیم کلی با مصادیق جزئی در نتجه تعامل انسان با محیط است او به هنگام تولد دانشی ندارد و دانش خود در اثر تعامل با محیط کسب میکند.

آیه 78 سوره نحل دلالت بر این دارد که انسان بدون استفاده از وسایل ارتباطی مثل چشم و گوش قادر به دریافت پیام ها و درک آن به کمک قلب نخواهد بود و مثل روز تولد چیزی نخواهد دانست و رشدی نمیکند.

تمامی ارتباط انسان با محیط از طریق مجاری حسی دریافت میشود (حواس پنجگانه) به علاوه حواس فرعی چون تعادل و حس حرکت و حس عضوی محیط دارای مفهومی گسترده از محیط فیزیکی است ولی ارتباط انسان با محیط فیزیکی و بخشی از محیط غیر فیزیکی از طریق حواسصورت میگیرد. که از بین حواس شنوایی و بینایی از اهمیت زیادی برخوردار است .

توجه به نحوه استفاده از حواس به شناخت نحوه رشد انسان کمک میکند. باتوجه برارقام افراد نابینا از 75 درصد محرک های محیطی محروم هستندو ناشنوایان از 13 درصد درنتیجه کثرت محرک های محیطی باعث رشد شخصیت و فکر نمیشود چرا که از بین نابینایان ادبا شعرا و فلاسفه بسیری پرورش یافته اند .

نکته فوق نقش غقل به عبارت قران فواد را در نحوه استفاده ار محرک های محیطی نشان می دهد که عالم درون اهمیت بیشتری را نسبت به محرک های محیطی دارد. و در نتیجه تعامل استعداد های اولیه که انسان هنگام تولد با خود و محرک های محیطی دارد شخصیت اش رشد میکند و مراحل را پشت سر می گذارد.

مراحل رشد شخصیت

برای تعیین این مراحل باید ملاک معینی داشته باشیم بنابه اهمیت عقل در جهانبینی اسلامی و سنجش رشد انسان براین اساس ،در رشد شخصیت هم از این ملاک به عنوان ملاک بنیادی استفاده میکنیم .

عقل و نفس دو محرک اصلی افعال انسان هستند که به مجموعه گرایش های انسان نسبت به محرک های خوشایند و دافع محرک های ناخوشایند که ماهیتا به فرایند های ناخودآگاه متکی است نفس میگویم و عقل را شامل توانایی استدلال و تشخیص میدانیم.

اصل لذت طلب و گریز از الم اصل بنیادی در حیات حیوانات است در این اصل ماهیتا و با لذات به خودآگاهی و استدلال نیازی ندارد به همین دلیل حیوانات بدون تجزیه و تحلیل عقلی و بدون آگاهی به سمت محرک های خوشایند جذب و ناخوشایند را دفع میکنند. انسان نیز در کودکی از این قاعده استفاده میکند.

عقل فراتر از این اصل توانایی اگاهی پیداکردن نسبت به محرک و تجزیه و تحلیل آن را دارد و میتواند در مورد آن ها قضاوت کند در نتیجه بین رشد عقلانی و گسترش تمایلات نفسانی نسبت معکوس وجود دارد. بدین معنا که هرچقدر خوداگاهی و قضاوت عقلی افزایش یابد تمایلات خارج از حیطه و آگاهی به طور ناآگاه از الم گریزان ایت و نسبت به لذت گرایشش محدود تر میشود.این تقابل در صورت استیلای عقل و سلطه آگاهی و استدلال عقلای جریان پیدا میکند و شخصیت را رشد می دهد.

بر اساس ملاک عقل و نفس مراحل رشد شخصیت را به ترتیب مراحل قرانی زیر میتوان تقسیم کرد:

• نفس اماره
• نفس لوامه
• نفس مطمئنه

هر یک از این نفس ها تعبیری از شاکله انسان در مرحله خاصی هستند

• کسی که نفس اماره دارد،دارای شخصیتی که هوی نفس برا آن حاک است و اعمال و رفتارش در مرحله محرک های نفسانی است .
• کسی که درمرحله نفس لوامه است هرچند که محرک های بسیاری ار رفتار او نفس است ولی عقل نیز تقش خاصی دارد و با آگاهی و استدلال و قضاوت برخی اعمال این نوع شخصیت را زیر سوال میبرد و مورد سرزنش قرار می دهد.
• کسی که در مرحله نفس مطمنه است تحت سلطه کامل عقل است و عقل مسیر اعمل و رفتار او را مشخص میکند.

منبع:کتاب روانشناسی شخصیت از دیدگاه اسلامی