معرفی رشته روانشناسی سلامت (health Psychology)
روانشناسی سلامت؛ به طور کلی به عنوان گرایشی بین رشته ای از روانشناسی و پزشکی شناخته می شود.
انجمن روانشناسی آمریکا (APA) تعریفی را که از روان شناسی سلامت ارائه داده، بیان کوتاه و کاملی از این رشته است:
رویکرد زیستی- روانی- اجتماعی به سلامت (bio psycho social approach to health).
روانشناسی سلامت به عنوان حیطه‌ای از علم روانشناسی از عواملی که می‌تواند بر روان و بر جسم افراد تأثیر بگذارد شناسایی و پیشگیری کند. روانشناسی سلامت سعی دارد به کمک علم روانشناسی حفظ سلامت جسمانی روانی را به افراد آموزش می‌دهد.
روانشناسی سلامت فرآیند‌های روانشناختی و رفتاری در حوزه سلامت، بیماری و مراقبت از سلامتی را مطالعه میکند. منظور از سلامت، سلامت جسمی است. مسئله اصلی در روانشناسی سلامت، سلامت روان نیست؛ بلکه سلامت جسم در مرکز توجه قرار می‌گیرد.
روانشناسی سلامت به بررسی عوامل روانشناختی، رفتاری و فرهنگی را میپردازد که با سلامت جسمی و بیماری در ارتباط هستند. فعالان حوزه روانشناسی سلامت باور دارند عوامل روانشناختی مستقیما سلامت را تحت تاثیر قرار می‌دهند.
روانشناسی سلامت در حیطه‌های مختلفی فعالیت میکند؛ این حیطه ها عبارتند از:
- حیطه باورها، رفتارها و تغییر رفتارهایی است که با سلامت مرتبط‌اند. برای مثال شناسایی رفتارهای پرخطر که باعث کاهش طول زندگی می‌شوند.
- حیطه بیماری و تجربه بیماری است. مثلا اینکه افراد چگونه با بیماری‌های صعب العلاج برخورد می‌کنند و با آن کنار می‌آیند.
روانشناسی سلامت بین دانشمندان با نام‌های دیگری مثل روانشناسی پزشکی و طب رفتاری معروف است. در این رشته از روانشناسی نگاه روانشناس به بیماری‌های جسمانی و اختلالات روانی یک نگاه زیستی _ روانی _ اجتماعی است.
اهداف روانشناسی سلامت
اهداف روانشناسی سلامت شامل موارد زیر است:
- بالا بردن کارایی سیستم درمانی
- شناسایی عوامل پیشگیری کننده از بیماری‌ها
- بالا بردن سلامت جامعه از طریق طراحی و تغییر سبک زندگی افراد
- استفاده از دانش خود برای برای بالا بردن سلامت عمومی و درک بهتر بیماری‌هایی مانند ایدز، سرطان، آسم و…
- شناسایی نقش عوامل روانشناختی در ابتلا به بیماری‌ها و ارائه کمک‌های حمایتی به افراد مبتلا و خانواده هایشان
- آموزش پزشکان در مورد نحوه برخورد صحیح با بیماران یا نحوه منتقل کردن اطلاعات مهم و ناراحت کننده به آنها
- کمک به افراد برای کنار آمدن با جنبه‌های عاطفی و احساسی بیماری به همین دلیل متخصصان امور پزشکی همکاری می‌کنند.
تاریخچه روانشناسی سلامت
در گذشته، فلاسفه از روان با عنوان “جان” نام برده اند و آن را بخشی جدایی ناپذیر از انسان در نظر داشته اند. از طرفی طبیبان گذشته مثل بقراط و ابوعلی سینا همواره در درمان بیماران خود به هر دو بعد جسم و روان توجه داشته اند.
با پیشرفت علوم درمانی مانند پزشکی و روان شناسی، هر روز ارتباط تنگاتنگ بین جسم و روان از طریق یافته های علمی بیش از پیش ثابت شد.
در پژوهش های علمی مختلف که در فرهنگ ها، نژادها و جغرافیای متفاوت صورت پذیرفت، رابطه ای مستقیم و معنادار بین سبک زندگی افراد و میزان تندرستی و طول عمر آنها به اثبات رسید.
مجموعه یافته های ذکر شده باعث ایجاد احساس نیازی در دانشمندان شد که مقدمات لازم برای پیدایش رشته ای علمی را فراهم کنند که بر حوزه علوم رفتاری و روان شناختی و از طرفی بر علوم طبی و درمان جسمی تسلط داشته باشد.
این حرکت علمی در سال ۱۹۷۳ میلادی منجر به ثبت و معرفی گرایش تخصصی روان شناسی سلامت توسط انجمن روان شناسی آمریکا شد. از آن پس تاکنون این حیطه علمی به عنوان گرایشی مستقل و میان رشته ای در دانشگاه های معتبر جهان در مقطع دکترای تخصصی تدریس می گردد.
موضوعات رایج در روانشناسی سلامت
روانشناسی سلامت به دلیل شیوع و اثری که برخی موضوعات مثل استرس، اعتیاد، چاقی بر اجتماع و سلامت روان افراد دارند بیشتر در این حوزه‌ها فعالیت میکند. در ادامه رابطه هرکدام را با سلامت بررسی کرده ایم:
1. استرس و اضطراب
استرس یکی از مهمترین حیطه‌های روانشناسی سلامت می‌باشد.
زمانی که استرس به یک فرد وارد می‌شود، بدن برای مقابله با عامل خطر شروع به تولید هورمون‌هایی مثل کورتیزول میکند. این تغییرات بدن باعث می‌شود فرد بتواند در مقابل خطر از خود دفاع نماید.
اما زمانی که فشار و استرس به صورت روزمره به فرد وارد می‌شود بدن به تدریج ضعیف شده و وارد مرحله فرسودگی می‌گردد. در این زمان شخص در برابر سایر بیماری‌ها و اختلالات روانی به خصوص اختلالات اضطرابی آسیب پذیرتر می‌شود.
2. اعتیاد
اعتیاد یکی از رفتارهای پرخطر است که مستقیما سلامت را تحت تأثیر قرار می‌دهد. روانشناسان سلامت به افراد کمک می‌کنند رفتارهای پرخطر خود را کنترل و از عواض آن پیشگیری کنند.
برای مثال با ارائه آگاهی درباره مواد اعتیاد آور، نقش خانواده و آموزش روش‌های پیشگیری اعتیاد در کاهش بروز و شیوع اعتیاد اثر می‌گذارند.
3. اضافه وزن
مدیریت وزن و ورزش کردن و تغییر عادات تغذیه ای از مواردی هستند که در مقوله سبک زندگی افراد می‌گنجند.
در واقع یک رواشناس سلامت با دست گذاشتن روی چنین مواردی و تغییر دادن سبک زندگی افراد برای پیشگیری از اضافه وزن، بیماری‌ها و بهبود سطح سلامت جامعه می‌کوشد.
4. رفتارهای جنسی پر خطر
کاهش خطر رفتارهای جنسی یکی دیگر از اهداف روانشناسی سلامت است. روانشناسان به تاثیر رفتارهای پرخطر جنسی و اثر آنها بر سلامت و انتقال بیماری‌های مقاربتی مثل ایدز، هرپس و سوزاک می‌پردازند.
مراقبت‌های بیمارستانی تحت تاثیر تحقیقات روانشناسان سلامت تغییرات گسترده‌ای می‌کنند که در میزان بهبود و روند بهبود بیماران تاثیرات چشمگیری خواهند گذاشت. روانشناسان سلامت با پژوهش و پیدا کردن این عوامل سعی در بهبود مراقبت‌های بیمارستانی دارند.
5. کیفیت زندگی
کیفیت زندگی و نوع رفتارهای انجام گرفته توسط افراد که منجر به ارتقاء یا افت سلامتی می گردد، از اصلی ترین موضوعاتی است که توسط رشته روان شناسی سلامت مورد تاکید قرار می گیرد.
به عبارتی اصلی ترین رسالت این علم؛ بررسی، تعیین و اجرای ساز و کارهایی است که به وسیله آن سلامتی و کیفیت زندگی افراد ارتقاء یابد. روش دستیابی به این هدف، از سیاست های کلان کشوری تا آموزش های مستقیم چهره به چهره به مردم گستردگی دارد.
6. پیشگیری از بروز مشکلات مرتبط با سلامتی
پیشگیری از بروز مشکلات مرتبط با سلامتی است. شعار پیشگیری بهتر از درمان، کلیدواژه این حوزه از روان شناسی سلامت است.
در بسیاری از موارد با توجه به مخاطرات جسمی، روانی و مالی که به دنبال درمان برخی بیماری ها، خواسته یا ناخواسته و به ناچار مورد انتظار است، امر پیشگیری اهمیت بیشتری می یابد.
به عنوان مثال اصلاح باورهای ناکارآمد فردی که بستن کمربند ایمنی را ضروری نمی داند، به مراتب کم هزینه تر و اجرایی تر است تا درمان آسیب های نخاعی به وجود آمده بر اثر تصادفات رانندگی که در آن کمربند ایمنی بسته نشده است.
روش های درمانی روانشناسی سلامت
درمان روان شناختی قطعی یا در صورت مزمن بودن نوع بیماری، درمان حمایتی نیز از حوزه های دیگر روان شناسی سلامت است. در اکثر موارد بیماری های جسمی، فارغ از سهمی که روان در رابطه علت و معلولی دارد، به شدت تحت تاثیر روان قرار دارند.
به عنوان مثال آسم بیماری جسمی است که مشخصا در شرایط استرس و اضطراب بالا، علائم طاقت فرسای به شدت بیشتری دارد. همینطور فشارخون نیز مثالی دیگر از تاثیرات مستقیم روان و جسم بر یکدیگر هست.
در موارد بیماری های جسمی، درمان کمکی در کنار درمان طبی، از حوزه های دیگر گرایش تخصصی روان شناسی سلامت است.
سازگاری بهینه با بیماری های مزمن جسمی از مواردی است که در افراد مبتلا به بیماری های صعب العلاج مثل سرطان یا فلج غیرقابل برگشت نخاعی قابل انجام بوده تا از میزان درد و رنج فرد کاسته و به واسطه ارتقاء توانمندی های موجود، مشکلات فرد را به حداقل رساند.
خدمات روانشناسی سلامت در عمل چیست؟
آنچه در حوزه روان شناسی سلامت بالینی (حوزه درمانی روان شناسی سلامت) مورد تاکید است، ارتباط تنگاتنگ و دوسویه جسم و روان است.
روانشناسی سلامت در حوزه‌های زیر خدمات درمانی مختلفی ارائه می‌دهد:
- مشاوره در زمینه سقط جنین مکرر یا ناباروری، مشاوره جهت فرزند خواندگی، مشاوره در زمینه یائسگی
- علائم سندرم پیش از قاعدگی (PMS)، سندروم روده تحریک پذیر (IBS)، زخم معده استرسی، تهوع و بی اشتهایی ثانویه به شیمی درمانی، مثانه عصبی، اسپاسم عصبی پلک
- درمان دردهایی همچون انواع سردرد (میگرنی، تنشی و خوشه ای)، دردهای اسکلتی-عضلانی، دردهای ناشی از بیماری های مزمن جسمی، دردهای پس از اعمال جراحی
- درمان اختلالات کودکان از جمله نازوکوموفوبیا (ترس از بیمارستان)، هموفوبیا (ترس از خون)، اینکوپرزیس (اختلال دفع مدفوع) و اینکانتیننس (اختلال دفع ادرار) روان زاد، بیش فعالی (ADHD)، شب ادراری
- تسریع در بهبود زخم، آرام سازی و تصویرسازی فعال جهت کاهش استرس و اضطراب عمل جراحی، تقویت سیستم ایمنی در بیماران مبتلا به ایدز و سایر بیماری های عفونی، سازگاری بهینه در بیماران با آسیب نخاعی
- درمان اختلالات خواب، اختلالات خوردن (چاقی، بی اشتهایی و پرخوری عصبی)، استرس، افسردگی، انواع وسواس (فکری عملی، وسواس مو کندن، رفتارهای احتکاری و …)، اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)
- زوج درمانی و درمان اختلالات جنسی همچون اختلال بیزاری جنسی، واژینیسموس، پنیس فوبیا (ترس از آلت جنسی مردانه)، اختلالات ارگاسمیک روان زاد، اصلاح مشکلات مرتبط با فاز رزولوشن (پس از ارگاسم)، اختلال نعوظ روان زاد، زودانزالی
- درمان انواع اختلالات اضطرابی همچون اضطراب اجتماعی (ترس از صحبت کردن و یا حضور در جمع)، اختلال وحشت زدگی (پانیک)، ترس های مرضی (فوبیا)، اختلال اضطراب فراگیر (نگرانی مداوم) و… افزایش اعتماد به نفس، خنثی سازی خاطرات ناخوشایند
- درمان کمکی در سکته مغزی و فلج اندام، دیابت، آسم عصبی، فشارخون و سایر بیماری های قلبی متاثر از روان، صرع، سندروم خستگی مزمن (CFS)، MS و سایر بیماری های خودایمن، التهاب روده، گلوبوس (احساس توده در گلو)، پسوریازیس، تاسی (آلوپسی) و بیماری لیکن پلان، لوپوس، هیپرتیروئیدیسم (پرکاری تیروئید)، هیپوتیروئیدیسم (کم کاری تیروئید)، کوشینگ (پرکاری غده فوق کلیوی)، نارسایی غده فوق کلیوی و…
چه موقع باید به روانشناس سلامت مراجعه کرد؟
ارجاع توسط پزشک معالج، از جمله موارد شایعی است که به واسطه آن فرد برای اولین بار، مورد ویزیت یک روانشناس سلامت قرار می گیرد.
حال آنکه در موارد دیگری که فرد متوجه این موضوع می گردد که بیماری جسمی وی با تغییرات روانی همچون افزایش میزان استرس، اضطراب و یا افسردگی تحت تاثیر قرار می گیرد، از مواقعی است که مشاوره با روانشناس سلامت را ضروری می سازد.
درد از جمله موارد دیگری است که جهت کنترل یا کاهش آن می توان از تخصص یک روانشناس سلامت بهره برد.
عوارض روانی ناتوان کننده ناشی از بیماری جسمی نیز نوع خاصی از تخصص درمانی را می طلبد که در آن درمانگر نسبت به بیماری های جسمی و نیز اختلالات روانی تسلط کافی داشته باشد که با توجه به رویکرد میان رشته ای روانشناسی- پزشکی، رشته روان شناسی سلامت، درمانگران این رشته اصلی ترین گزینه برای مراجعه هستند. افسردگی ثانویه به دیابت می تواند مثالی مناسب از انواع مشکلاتی باشد که بیان شد.
زمانی که مداخلات تخصصی لازم جهت ارتقاء سلامت و یا پیشگیری از بیماری مورد نیاز باشد. آموزش پرسنلی جهت کاهش فرسودگی شغلی از منظر سیاست های سازمانی می تواند مثالی از این نوع مداخلات در سطح کلان، و مداخله درمانی جهت ترک سیگار نیز مثالی دیگر باشد که در سطح فردی قابل اجراست.
برای کسب اطلاع از منابع و دروس پیش نیاز کنکور ارشد روانشناسی سلامت کلیک کنید.
